انواع سازهای بادی ایرانی و محلی

ساز‌های بادی یا هوا صدا ساز‌هایی هستند که صدا در آن‌ها از طریق ارتعاش هوا ایجاد می‌شود. هوا صدا‌ها به طور کلی به دو دسته هوا صدا‌های آزاد و ساز‌های هوا صدا تقسیم می‌شوند که ساز‌های هواصدا بر اساس ساختمان ساز و نحوه‌ی تولید صدایشان انواع مختلفی دارند. در ادامه این مقاله به معرفی انواع ساز‌های بادی ایرانی و هواصدا خواهیم پرداخت.

سازهای بادی ایرانی

معرفی هوا صدا‌های آزاد

ساز‌های هوا صدای آزاد ساز‌هایی هستند که با چرخاندن سریع اشیای مختلف در هوا و تماس جداره بیرونی این اشیا با هوای پیرامون هوا به ارتعاش در می‌آیند و صدا ایجاد می‌شود. در واقع در این نوع هوا صدا فقط با چرخانده شدن جسم در هوا صدا ایجاد می‌شود. این نوع هوا صدا از ساز‌های ابتدایی بشر بوده و اکنون هم در برخی مناطق و فرهنگ‌ها وجود دارد. یکی از هواصدا‌های آزاد ساز ورورک است و از سازهای بادی ایرانی میحسوب می شود.

ساز ورورک (هوا صدای آزاد)

ورورک تنها هوا صدای آزاد شناخته شده در ایران است که در گذشته در بعضی روستا‌های منطقه رودبار گیلان و شاید برخی مناطق دیگر متداول بوده است. از این ساز دو نمونه با دو ساختار مختلف شناسایی شده است. نمونه اول به صورت تیغه‌ای کشیده و باریک و نوک تیز با بدنی محدب از جنس چوب و نمونه دوم قوطی شکل است. در هر دو نمونه یک رشته طناب به سر ورورک بسته شده است و نوازنده با گرفتن سر طناب ورورک را با سرعت در هوا می‌چرخاند؛ در این چرخش بدنه ورورک هم در هوا و هم به دور خودش می‌چرخد و در نهایت این دو حرکت باعث شکافتن هوا و تولید صدای ورورک می‌شود. از این هوا صدا در گذشته نوجوانان برای بازی و سرگرمی استفاده می‌کردند.

معرفی ساز‌های هواصدا

به غیر از ورورک بقیه ساز‌های هوا صدا در این دسته قرار می‌گیرند. این ساز‌ها انواع مختلفی دارند که در ادامه آن‌ها را به شما معرفی خواهیم کرد.

نی از ساز‌های بادی قدیمی و از جنس گیاه نی است و در دسته ساز‌های هوا صدای مقید قرار می‌گیرد. مقید بودن آن به این معنی است که برای تولید صدای هر نت باید انگشت گذاری شود. نی در طول خود ۶ گره و هفت بند دارد به همین دلیل به آن نی هفت بند هم می‌گویند. در هنگام نواختن، هوا از دهانه‌ی نی وارد می‌شود و با انگشت گذاری بر روزنه‌های موجود روی بدنه و با تغییر فشار هوا صدا‌های مختلف از ساز خارج می‌شود. نوازنده برای نواختن، نی را به صورت عمودی در دست می‌گیرد و دهانه ساز را بین دو دندان و یا بین لب‌های خود قرار می‌دهد و در آن می‌دمد؛ در این هنگام بخش زیادی از هوای دمیده شده از سوراخ‌های باز نی خارج می‌شود و نوازنده با انگشت‌های هر دو دست سوراخ‌ها را باز و بسته می‌کند. وسعت صوتی معمول صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است و به چهار منطقه صوتی شامل صدای بم و بم نرم، صدای اوج، صدای غیث و صدای ذیل یا پس غیث تقسیم می‌شود. ساز نی یک ساز موسیقی ملی محسوب می‌شود و تمام فواصل موسیقی ملی ایرانی با آن قابل اجرا است.

یکی دیگر از سازهای هوا صدای مقید نی لبک‌ها هستند. نی لبک یک ساز بادی، مقید و لبه دار لوله‌ای و از خانواده نی‌ها است. معادل این ساز در موسیقی غربی ریکوردرها هستند. نواختن نی لبک در مقایسه با ساز نی موسیقی ملی کمی راحت‌تر و با امکانات اجرایی محدود‌تر است و به دلیل همین ساده‌تر بودنش به غیر از نوازندگان حرفه‌ای افراد دیگر هم توانایی نواختن آن را دارند. نی لبک و سازهای هم خانواده‌اش با نام‌های دیگری مانند نی لبک، لبک، سیکاتک، شمشاد، توتک، سوتک، شوتک و … هم شناخته می‌شوند. نی لبک یک لوله صوتی کوتاه دارد که روی آن سوراخ یا روزنه‌های صوتی، برای انگشت گذاری و تولید صدای نت‌های مختلف ایجاد شده است.

نی لبک‌ها معمولا فاقد روزنه پشت هستند. قسمتی از نی لبک که نوازنده در آن می‌دمد به شکل خاصی برش می‌خورد و متناسب با این برش چوبی در دهانه آن قرار می‌گیرد تا بین این چوب و جداره بدنه یک شکاف باریکی ایجاد شود؛ سپس این شکاف هوای ناشی از میدان را مستقیماً به لبه تیزی که روی بدنه و نزدیک دهان ایجاد شده هدایت می‌کند و در اثر برخورد هوا با این لبه تیز صدا تولید می‌شود. نوازندگان نی لبک برای نواختن این ساز از تکنیک نفس برگردان استفاده می‌کنند و به این صورت صدای حاصله از ساز ممتد و بدون فاصله و مکث به گوش می‌رسد. نی لبک معمولاً یک ساز غیر حرفه‌ای به شمار می‌آید و بیشتر برای سرگرمی توسط کودکان و نوجوانان و یا توسط چوپانان نواخته می‌شود. نی لبک معمولاً ساز همراهی کننده ندارد و به تنهایی نواخته می‌شود. جالب است بدانید جنس اصلی نی‌لبک نی نیزار است، اما در برخی مناطق این ساز را با جنس‌های مختلف مانند چوب، لوله فلزی یا مواد مصنوعی هم می‌سازند.

نوعی نی لبک چوبی در بلوچستان وجود دارد که دارای لوله‌ی صوتی بلندتر و مضاعف است و به آن دونلی می‌گویند. این ساز در اصل بلوچی نیست و از پاکستان به بلوچستان ایران راه پیدا کرده، ولی امروزه به یکی از سازهای اصلی بلوچستان تبدیل شده است. این ساز دو لوله صوتی دارد که یکی از آن‌ها نغمه یا ملودی و دیگری واخوان را اجرا می‌کند. محدوده صوتی دونلی‌های مختلف با توجه به اندازه آن‌ها متفاوت است.

برخی از هوا صدا‌ها به جای لوله صوتی محفظه صوتی دارند مانند ساز سوتک. سوتک از جمله هوا صدا‌هایی است که از سفال ساخته می‌شود و امکانات صوتی محدودی دارد. ساختمان سوتک از دو قسمت اصلی تولید صدا و بدنه تشکیل شده است. تولید صدا در همه سوتک‌ها به این صورت است که هوا از طریق یک شکاف باریک به یک لبه تیز برخورد می‌کند و صدا ایجاد می‌شود. بر روی محفظه برخی از سوتک‌ها چند سوراخ برای تغییر صدا وجود دارد و جالب است بدانید در برخی از نواحی ایران در محفظه‌ی داخلی سوتک‌ها مقداری آب می‌ریزند تا در هنگام دمیدن در آن و نواختن صدای قل قل آب شنیده شود؛ به این سوتک‌ها قلقلک هم می‌گویند. سوتک یک ساز غیرحرفه‌ای است که بیشتر توسط کودکان نواخته می‌شود.

قرنی یک ساز بادی مخصوص مازندران است و بدنه آن از سه قسمت اصلی بدنه، زبانه و دهانه شیپوری شکل ساخته شده است. بدنه قرنی از جنس نی با قطر و طولی متوسط است که ۵ سوراخ در جلو و یک سوراخ صوتی در پشت دارد. نوعی قرنی در برخی مناطق مازندران وجود دارد که به آن چونی می‌گویند و از چوب ساخته می‌شود. ساز قرنی مازندران دارای یک زبانه باریک و کوتاه است که روی آن یک شکاف طولی ایجاد شده که باعث شکل گرفتن زبان یک لایه شده است. قسمت پایینی قرنی یک دهانه شیپوری توخالی از جنس شاخ گاو متصل شده است که در کیفیت و جنس صدای قرنی تاثیر دارد.

 این ساز با استفاده از تکنیک نفس برگردان نواخته می‌شود و نوازنده زبانه را طوری در دهان می‌گذارد که تقریباً همه طول آن در محفظه دهان قرار می‌گیرد. انگشت گذاری روی قرنی مشابه انگشت گذاری در نی و حدود صوتی این ساز یک اکتاو است. این ساز امروزه استفاده زیادی ندارد و بیشتر در گذشته متداول بوده است.

دوزله یکی از سازهای بادی ایرانی یا هواصدای مقید زبانه دار، مختص کردستان و ناحیه زاگرس است. این ساز دو لوله صوتی چسبیده به یکدیگر دارد که از جنس‌های مختلفی ساخته می‌شوند؛ ولی بهترین جنس برای ساخت این ساز استخوان بال انواعی از پرندگان شکاری مانند قوش، باز و عقاب است. این استخوان‌ها دارای یک سرباریک‌تر از سر دیگر و تقریباً استوانه‌ای شکل هستند و در قسمت پایین تقریبا چهار گوش می‌شوند. دوزله نیز مانند دیگر سازهای بادی دارای زبانه است که در بالای لوله‌ی صوتی قرار می‌گیرد. روی هر کدام از لوله‌های دوزله پنج، شش یا هفت سوراخ در قسمت جلو وجود دارد  و این ساز فاقد سوراخ پشت است. نوازنده هنگام نواختن زبانه‌های دوزله را طوری در دهان می‌گذارد که تقریباً همه طول آن‌ در محفظه دهان قرار بگیرد و سپس با انگشت‌های هر دو دست آن را انگشت‌گذاری می‌کند و می‌نوازد. برای نواختن دوزله از تکنیک نفس برگردان استفاده می‌شود و در نتیجه صدای ممتد و بدون مکث به گوش می‌رسد. دوزله به همراه تنبک یا دایره در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می‌شود.

نی جفتی نیز یکی دیگر از سازهای بادی ایرانی با لوله صوتی مضاعف و رایج در هرمزگان است. لوله‌های صوتی این ساز بادی از جنس نی هستند و بر دهانه بالایی آن‌ها زبانه‌ها قرار می‌گیرند و ساختمانی مانند دوزله دارند. روی هر یک از لوله‌های صوتی نیز هفت سوراخ در قسمت جلو ایجاد شده است. تکنیک اجرایی نی جفتی هرمزگان تا حد زیادی شبیه تکنیک اجرایی ساز دوزله کردستان است. در هنگام نواختن نی جفتی از تکنیک نفس برگردان استفاده می‌شود و دو لوله صوتی به صورت هم صدا به صدا در می‌آیند، ولی گاه ممکن است در لحظه‌های کوتاهی دو صدای متفاوت از این ساز شنیده شود. این ساز در کنار چند پوست صدا در مجالس عروسی و شادمانی و گاه مجالس زار نواخته می‌شود.

نی انبان نوعی دیگر از هوا صداهاست که دارای لوله‌های صوتی مضاعف یا دوتایی، زبانه‌های یک لایه و مخزن ذخیره هوا است. این ساز بادی در نواحی جنوبی ایران مانند بوشهر، خوزستان، هرمزگان و مناطقی از جنوب کرمان متداول است. نی انبان از سه قسمت اصلی دسته، انبان و دهانی تشکیل شده که دسته آن غلاف چوبی ناودانی شکلی است که دو عدد نی زبانه دار داخل آن قرار گرفته و نی‌ها با موم در داخل دسته ثابت شده‌اند. انبان ساز یک مشک یا پوست دباغی شده بز یا گوسفند است که به عنوان مخزن ذخیره هوا مورد استفاده قرار می‌گیرد. شیپوری این ساز شیئی قرقره شکل و محل دمیدن در مخزن نی‌انبان است. نوازنده برای نواختن ساز باید ابتدا درون ساز بدمد تا مشک یا انبان ساز پر از هوا شود و سپس دسته نی انبان را در دست‌های خود بگیرد و شروع به نواختن ‌کند. فشار هوای داخل مخزن باعث ارتعاش زبانه‌ها می‌شود و صدا را ایجاد می‌کند که با گرفتن یا باز گذاشتن سوراخ‌های صوتی نی‌ها، صدا تغییر می‌کند. در این ساز به خاطر وجود مخزن ذخیره هوا احتیاجی به استفاده از تکنیک نفس برگردان در حین نواختن نیست. نی‌انبان غالباً در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می‌شود و با ساز دایره، تنبک یا دمام همراه است.

سرنا یکی از سازهای بادی ایرانی مقید با زبانه‌ی دولایه و لوله صوتی منفرد است. زبانه‌ی دولایه به این صورت است که زبانه از پهن شدن قسمت کوتاهی از نی‌های مخصوص باریک ساخته می‌شود. سرنای شرق خراسان در مناطق تربت جام، تایباد، خواف و تا حدودی سرخس دیده می‌شود و اجزای آن عبارتند از بدنه استوانه‌ای با دهانه شیپوری محدود، میل، زبانه و لب گیر.

سرنا یک ساز مقید است و روی لوله صوتی شیپوری شکل خود هفت سوراخ در جلو، یک سوراخ در پشت و یک سوراخ در بغل (نزدیک دهانه شیپور) دارد، ولی روی سوراخ بغل ساز انگشت گذاری نمی‌شود. در سرنای شرق خراسان میل مستقیما در دهانه بالایی بدنه قرار می‌گیرد و فاقد دو شاخه یا انبرک است. این میل یک لوله برنجی نازک است که زبانه بر سر آن بسته می‌شود و سمت دیگر آن در سوراخ بالایی بدنه قرار می‌گیرد. لب گیر هم یک شیئ گرد از جنس‌های مختلف با یک سوراخ در وسط است که میل از وسط آن عبور می‌کند و باعث ثبات سرنا در دهان نوازنده می‌شود. سرنا شرق خراسان با استفاده از تکنیک نفس برگردان نواخته و در مجالس عروسی و شادمانی با دهل همراه می‌شود. بد نیست بدانید در اغلب نواحی ایران سرنا به ساز معروف است.

سرنا‌های متداول در نواحی غرب ایران مانند کردستان، کرمانشاه، لرستان، ایلام و به طور کلی ناحیه زاگرس از لحاظ ویژگی‌های ظاهری و تکنیک‌های اجرایی تقریباً با یکدیگر مشابهند. سرنای کرمانشاهان از بدنه استوانه‌ای با دهانه شیپوری، میل، زبانه، دو شاخه یا انبرک و لب گیر تشکیل شده است. لوله صوتی این سرنا هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت دارد. میل سرنا یک لوله نازک برنجی است که زبانه بر سر آن بسته می‌شود. لب گیر یک شیئ گرد با سوراخی در وسط است که میل از وسط آن عبور می‌کند و باعث ثبات سرنا در دهانه نوازنده می‌شود. تکنیک‌های اجرایی سرنا کرمانشاهان شبیه تکنیک سرنا‌های نواحی دیگر است و در نواختن آن از تکنیک نفس برگردان استفاده می‌شود. محدوده صوتی سرنا کرمانشاهان نسبت به سرنای شرق خراسان محدودتر و بم‌تر است. سرنای کرمانشاهان همراه با دهل در مجالس عروسی و شادمانی و نیز مراسم چمری (مربوط به سوگواری) نواخته می‌شود.

کرنا نیز مانند سرنا دارای زبانه‌ی دولایه است و صرفه نظر از برخی اختلافات در مجموع در گروه سرنا‌ها قرار می‌گیرد. این نوع کرنا در استان فارس، استان کهگیلویه و بویر احمد، شمال غربی کرمان و شمال شرقی بوشهر و استان چهارمحال بختیاری مرسوم است. کرنا یک ساز بادی با دسته یا بدنه استوانه‌ای چوبی، بدنه برنجی منتهی به دهانه شیپوری، میل، زبانه و لب گیر است. دسته کرنا یک لوله استوانه‌ای چوبی با هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت و زبانه آن قسمت کوتاه و پهن شده از نوعی نی خاص است. لب گیر کرنا نیز مانند لب گیر سرنا با همان عملکرد است. در سوراخ بالای بدنه میل کرنا و در قسمت پایینی آن بدنه برنجی منتهی به دهانه شیپوری قرار دارند. تکنیک اجرایی کرنا فارس در مجموع شبیه به سرنا است و نوازندگان سرنا توانایی نواختن کرنا را نیز دارند. کرنای فارس نیز با تکنیک نفس برگردان نواخته می‌شود و محدوده صوتی این ساز در مقایسه با سرنا بم‌تر است. در فارس کرنا را همراه با نقاره مضاعف و در موسیقی بختیاری همراه با دهل می‌نوازند.

یکی دیگر از سازهای بادی ایرانی با زبانه‌ی دو لایه ساز بالابان است. این ساز در آذربایجان شرقی به بالابان و در کردستان به نرمه نای شناخته می‌شود و در مناطقی از آذربایجان غربی، کرمانشاهان، همدان، زنجان و قزوین هم کمی رواج دارد. زبانه ساز بالابان در مقایسه با سایر زبانه‌های دولایه بلندترین و پهن‌ترین نوع زبانه دولایه در نواحی ایران است و شکل، اندازه و نحوه ساخت آن اهمیت زیادی دارد. این ساز با تکنیک نفس برگردان نواخته می‌شود و به دلیل ساختمان ویژه زبانه‌اش و تماس مستقیم لب‌های نوازنده با سر پهن زبانه امکان اجرای نوانس‌ها بسیار راحت است. محدوده‌ی صوتی ساز بالابان نسبتاً بم است و در آذربایجان شرقی با سازهایی مثل قوپوز و یا قاوال در مجالس عروسی و شادمانی و نیز در قهوه خانه‌ها همراه می‌شود.

بوق صدفی یک هوا صدای حلزونی شکل است. در قسمت بالایی این حلزون یک محفظه کوچکی برای دمیدن ایجاد شده و روی بدنه ساز سوراخی برای تغییر صدای بوق وجود دارد. برای به صدا در آوردن این ساز بادی به فشار هوای زیادی احتیاج است. بد نیست بدانید سوراخ روی بدنه، صدای بوق را تا حدود نیم تا یک پرده می‌تواند تغییر دهد. از این ساز در گذشته برای اعلام و خبررسانی و یا در حمام‌ها، نقاره‌خانه ها و اماکن دیگر استفاده می‌کردند.

حدود پنج دهه است که از رواج این ساز در بلوچستان می‌گذرد. علی‌رغم قدمت کم هارمونی، این ساز در موسیقی بلوچی جایگاه خوبی پیدا کرده است. ساز بادی هارمونی در قرن ۱۹ میلادی توسط کشیش‌ها و مبلغین مسیحی اروپایی در هند متداول شد؛ سپس از بلوچستان پاکستان به بلوچستان ایران رسید. هارمونی از یک جعبه شامل تعدادی کلاویه، یک فانوس تامین هوا، تعدادی زبانه و مکانیسم‌هایی برای ورود هوای مخزن به داخل زبانه‌ها است. وسعت صوتی و صدای هارمونی بر اساس فواصل گام کروماتیک تعدیل شده غربی است.

گارمون نوع تغییر یافته ساز آکاردئون در آذربایجان است که در نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم میلادی به موسیقی آذربایجان وارد شده است و امروزه یک ساز ملی آذربایجان محسوب می‌شود. گارمون مانند هارمونی یک ساز کروماتیک و وسعت صوتی آن حدود دو اکتاو و چند نت است. ساختار ساز نیز به ساز هارمونی شباهت دارد ولی تکنیک اجرایی آن متفاوت است. این ساز وظیفه‌ی اجرای ملودی را دارد و دکمه‌های سمت چپ آن یک صدا را اجرا می‌کنند که نوعی واخوان محسوب می‌شود.

کرنا منطقه گیلان از نظر اندازه بلندترین هواصدا محسوب می‌شود. این کرنا یک ساز بادی مطلق با دهانه‌ای شبیه پیاله است. ساختمان ساز لوله صوتی دهانی (محل دمیدن) و انتهای عصا شکل دارد که لوله‌ی صوتی آن از جنس نی آبی است و طولی حدود ۲ تا ۴ متر دارد. روی این لوله برای محکم‌تر شدن ساز پوششی از بریده‌های بلند نی پیچیده می‌شود. تولید صدا در این ساز به نیرو و فشار هوای زیادی احتیاج دارد و با تکنیک نفس برگردان نواخته می‌شود. از این ساز در قدیم به عنوان وسیله‌ای برای خبر رسانی و امروزه فقط در مراسم‌های ماه محرم و عزاداری استفاده می‌شود.

یکی دیگر از سازهای بادی ایرانی ساز کرنا در منطقه مازندران است که یکی از قدیمی‌ترین هواصداهای ایران محسوب می‌شود. کرنا مازنداران از پوست درخت و به شکل مارپیچ ساخته می‌شود. سر باریک این ساز محل دمیدن است. در قدیم از کرنا برای خبر رسانی استفاده می‌کردند.

بوق منطقه بوشهر یک ساز پیچ‌دار از جنس شاخ نوعی گوزن است که داخل آن خالی شده و در مناطقی نزدیک به نوک شاخ سوراخی برای دمیدن ایجاد کرده‌اند. تولید صدای این ساز با تحمل فشار زیاد همراه است؛ به همین دلیل هیچ نوازنده‌ای نمی‌تواند آن را به مدت طولانی بنوازد. این ساز بادی صدایی متناوب دارد و برای نواختن آن از تکنیک نفس برگردان استفاده نمی‌شود. از این بوق در مراسم سنج و دمام در ماه محرم استفاده می‌شود.

یک هوا صدای دیگر که از شاخ حیوانات ساخته می‌شود ساز بادی نفیر است و از سازهای بادی ایرانی محسوب می شود. این هوا صدا یک شاخ منحنی شکل است که سر آن یک سوراخ برای دمیدن ایجاد شده و از شاخ حیواناتی چون گوزن، بزکوهی، گاو و … ساخته می‌شود. زیر یا بم بودن صدای نفیر به طول و قطر لوله صوتی آن بستگی دارد و برای نواختن آن از تکنیک نفس برگردان استفاده نمی‌شود. از این ساز در گذشته برای اعلام حضور و پیام رسانی استفاده می‌شده و امروزه کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

آخرین هواصدایی که از سازهای بادی ایرانی می باشد و در این مقاله به شما معرفی می‌کنیم، ساز شیپور است. شیپور نوعی بوق فلزی از جنس برنج (یا آلیاژهای مشابه ) است که در برخی از نمونه‌های آن طویل بودن لوله صوتی باعث شده که لوله‌ی صوتی ساز یک یا چند بار خم شود تا از سایز و حجم ساز کاسته شود. بوق‌های برنجی، کرناهای بلند نقاره خانه‌ها، کرمیل‌ها و انواعی از کرناها از خانواده شیپور محسوب می‌شوند. تکنیک اجرایی شیپورها مانند دیگر سازهای بادی با دهانه پیاله‌ای است. برای نواختن شیپور از تکنیک نفس برگردان استفاده نمی‌شود و دارای صدای متناوب هستند. شیپورها اغلب نقش خبررسانی را بر عهده داشتند.

مطالعه بیشتر: فرق بالابان و دودوک از انواع سازهای بادی 

سخن آخر

با مجموعه‌ای از سازهای بادی ایرانی آشنا شدید. اگر تمایل به خرید ساز بادی ایرانی دارید یا قصد دارید هر کدام از این سازها را داشته باشید و نیاز به مشاوره بیشتر دارید می توانید به صفحه مشاوره خرید ساز مراجعه کنیدیا اینکه با کارشناسان مجموعه سازباز در ارتباط باشید.