به موسیقی سنتی و مختص مردم آذربایجان موسیقی آذری میگویند. نوازندگان و خوانندگان خوش ذوق آذربایجان از خلاقیت و ذوق هنری خود استفاده میکنند و قطعات آذری منحصر به خودشان را میسازند. در فرهنگ آذربایجان موسیقی بسیار حائز اهمیت و جزو زندگی مردمان آذری شده است. بد نیست بدانید به کسانی که موسیقی آذری را همراه با شعر میخوانند عاشیق میگویند. عاشیقها از دوره قبل از اسلام در بین مردم آذری وجود داشته اند و همواره در مراسمهای شادی و عزاداری سرودههای متناسب با آن مراسم را در کنار سازهای آذری میخوانند. در این مقاله می خواهیم سازهای موسیقی آذری را بشناسیم.
انواع سبک های موسیقی آذری
سبکی از موسیقی آذری ایران که اخیرا اجرا میشود، برگرفته از شوروی سابق و تا حدی متمایز با موسیقی ترکی ایرانی است. این تمایز در زمان الحاق بخشی از آذربایجان به خاک شوروی صورت گرفت و آذربایجان ایران این سبک موسیقی را به شیوهای مخصوص به خود تغییر داد. شکل کلی این موسیقی در ایران به شکل عارفانه و در آذربایجان با حس قهرمانانه اجرا میشود. سبکها و حالتهای موسیقی آذری کمی متنوع هستند که هر کدام از آنها ویژگیها و حالتهای مخصوص به خود را دارند و تا کنون آثار زیادی در این سبکها در قالب اپرا، موسیقی سمفونیک، موسیقی برای باله و … منتشر شده است. برخی از مهمترین سبکهای آذری عبارتند از:
موسیقی محلی: این موسیقی شامل هنر عاشیقها و محتوای آن ترکیبی از داستانهای حماسی و غیر حماسی، شعر، رقص و موسیقی است. عاشیقها را آوازخوانان مسافر همراه با ساز میدانند که اساس آهنگهای آنها بداهه است و اغلب با ساز لوت اجرا میشوند. موسیقی محلی آذری نماد و نشان فرهنگ و هویت موسیقی آذربایجان است.
موسیقی سنتی یا مقامی (موغامی): موسیقی مقامی موسیقی رسمی آذربایجان است که یونسکو آن را در سال ۲۰۰۸ در میراث معنوی فرهنگی ثبت کرده است. مقامهای اصلی موسیقی آذری شامل راست، سه گاه، شور (این سه بسیار رایج اند)، شوشتر، بیات شیراز، چهارگاه، همایون و مقامهای فرعی شامل سارنج، شهناز و نوع دیگری از چهارگاه هستند. علاوه بر اینها دارای ۹ مقام ضربی با نامهای حیرتی، ارسباری، سماعِ شمس، منصوریه، مانی، اوشاری، حیدری، شکستهٔ قرهباغ، شکستهٔ قسمه است که بسیار مشهور هستند. هر کدام از این مقامها مانند دستگاههای موسیقی ایرانی ویژگیها و حالتهای مخصوص به خود را دارند. این سبک از موسیقی معمولا با سازهای تار آذربایجان، کمانچه، عود، بالابان (ساز بادی چوبى دو زبانه) و سازهای دیگر اجرا میشود.
موسیقی تشریفاتی: نوع دیگری از موسیقی آذری که بسیار مورد استقبال قرار گرفته است آهنگهای تشریفاتی است که در جشنها، مراسم عروسی و عزاداری اجرا میشود.
سبک بزمی: پیچیدهترین و شگفت انگیزترین سبک موسیقی آذری سبک بزمی است که بخش عمدهای از موسیقی آذری را با محتوای عشق خالص، زیبایی عشق، جدایی، انتظار، غم و اندوه، سوز دل و … شامل میشود. در این سبک گروهی از مردم آذری دست در دست هم دایره وار کنار یکدیگر میایستند و آواز خوان با سبک شعری دو بیتی و تکرار دائم بیتها آنها را هدایت میکند.
سازهای موسیقی آذری
تار آذربایجان: تار آذربایجان یک ساز زهی زخمهای است که با ضربه مضرابی از جنس شاخ گاومیش ماده و یا مواد مصنوعی بر سیم صدای آن تولید میشود. تار مهمترین ساز در اجرای مقامات آذری است و بر اساس برخی مدارک تار آذربایجان حاصل تغییراتی است که بر روی تار پنج سیم فارسی انجام شده است. تار آذربایجان کاسهای کوچکتر و کم حجمتر از تار مرسوم و سنتی ایرانی دارد و بر خلاف تار ایرانی پشت کاسه آن صاف و تخت است؛ به همین خاطر به نوازنده این امکان را میدهد که در هنگام نواختن ساز را به راحتی بر روی سینه خود بگذارد. تار آذربایجان دارای یازده وتر است که شش وتر آن اصلی هستند و در سه گروه دوتایی با نامهای سفید، زرد و بم تقسیم میشوند. آذریها از این ساز در مجالس عروسی و شادی، محافل انس، ارکستر سازهای ملی آذربایجان، ارکسترهای سمفونیک و … استفاده میکنند. سازهای موسیقی آذری همگی دارای لطافت خاصی هستند که بسیاری از موسیقی های محلی نیز نشات گرفته از آن می باشند.
قوپوز: این ساز که با نام چگور هم شناخته میشود در آذربایجان شرقی و غربی و جمهوری آذربایجان مرسوم است ولی گاه در استانهای اردبیل، زنجان، همدان و قزوین هم دیده میشود. قوپوز در دسته سازهای زهی زخمهای قرار دارد که با مضرابی از جنس پوست درخت گیلاس یا پلاستیک نرم نواخته میشود. قوپوز یک کاسهی نیمه گلابی از چوب توت و دستهای بلند از چوب زردآلو، راش یا بلوط دارد. این ساز در آذربایجان شرقی دارای هشت سیم و در آذربایجان غربی دارای هفت سیم است.
بالابان: یک هواصدای دو زبانه است که با دمیدن هوا در آن صدا تولید میشود. بالابان از دو قسمت اصلی زبانه و بدنه تشکیل شده است که زبانهی این ساز در مقایسه با دیگر زبانههای دولایه بلندترین و پهنترین نوع را دارد و شکل، اندازه و نحوه ساخت آن از اهمیت بالایی برخوردار است. به دلیل ساختمان ویژهی زبانهی بالابان و تماس مستقیم لبهای نوازنده با سر پهن زبانه امکان اجرای نوانس در این ساز به طور مطلوبی فراهم است. بالابان با استفاده از تکنیک نفس برگردان نواخته میشود ودارای وسعت صوتی نسبتا بم و به صورت زیر است. در آذربایجان شرقی بالابان را در موسیقی عاشیقی همراه با قوپوز و قاوال مینوازند. این ساز علاوه بر آذربایجان در کردستان هم مرسوم است و به آن نرمه نای میگویند.
ناقارا: ساز کوبهای موسیقی آذربایجان است. ساز یک بدنهی استوانهای چوبی (از جنس چوب توت) دارد و روی آن پوست بز کشیده شده است که پوستها با طنابهایی محکم و کوک میشوند. این ساز در ارکسترها و مراسم عروسی آذریها به وفور دیده میشود.
باغلاما: این ساز در اصل ساز ملی ترک زبانان و منطقه آناتولی است که در میان ترک زبانان و آذربایجان رواج دارد. باغلاما با نامهای بلغاری، بوزوق، جورا، چالغی، ساز، چوگور، چکو، دمبرا، دینقیر، زیمبرا و تنبور نیز معرفی میشود. باغلاما یک ساز زهی مضرابی است که با مضرابی از جنس پلاستیک نرم نواخته میشود. این ساز یک کاسهی طنینی یکپارچه شبیه به گلابی و دستهای نسبتا بلند دارد. باغلاما هم به صورت تک نوازی و هم در همراهی با آواز و در کنار دیگر سازها در ارکسترهای مختلف استفاده میشود. باغلاما اصلی ترین ساز از سازهای موسیقی آذری می باشد.
گارمون: گارمون یک ساز شستی دار و بادی است که آن را با نامهای گارمن، گارمان، قارمون و قارمان هم میشناسند. گارمون درواقع حاصل تغییراتی است که در جمهوری آذربایجان در آکاردئون برای سازگاری با موسیقی آذریها انجام شده است. ساز گارمون ابتدا از روسیه به گرجستان و سپس به ایران آمد و در آذربایجان شرقی رواج پیدا کرد. این ساز از یک فانوس برای تامین هوای ساز و دو جعبه در دو طرف فانوس تشکیل شده است. جعبهی سمت راست کلاویههایی مانند پیانو و جعبهی سمت چپ کلاویههایی دکمه مانند دارد. آذریها از ساز گارمون در مجالس عروسی و شادی و … استفاده میکنند.
قاوال یا دایره: یکی دیگر از سازهای موسیقی آذری که کوبه ای می باشد، قاوال است که با ضربه انگشتان دست به صدا در میآید. (مانند دف)
کمانچه: متدوالترین ساز در آذربایجان کمانچه است که در دسته سازهای زهی آرشهای قرار میگیرد. کمانچههای آذری مانند کمانچههای مشهور موسیقی سنتی ایرانی دارای ۴ سیم هستند. کمانچههای آذری کمی بزرگتر و دارای کاسهای بسته هستند. از این ساز در مجالس عروسی و شادی، محافل انس، ارکستر سازهای ملی آذربایجان و … استفاده میکنند.
دیگر سازهای آذری که کمتر مورد استفاده قرار میگیرند عبارتند از:
چه گه نه (çəgənə)، لوققوتو (loqqutu)، قوشا، روت (rut)، ساز (saz)، شیروان تمبور و توتک (tütək)
هنرمندان مشهور آذری
هنرمندان بسیاری هستند که در احیا و انتشار موسیقی آذری نقش به سزایی داشته اند. برخی از آنها عبارتند از:
جبار قار یاقدی اوغلو (Jabbar Garyagdyoglu)
عبدالباقی زلالف (بلبل جان) (Abdolbagi Zulalov)
مجید بهبودوف (Majid Behbudov)
زلفی آدی گوزل اف (Zulfi Adygozalov)
اسلام عبدالله اف (Islam Abdollayev)
سید شوشینسکی (Seyid Shushinski)
خان شوشینسکی (Khan Shushinski)
کچه چی اوغلو محمد (kechachioglu Mahammad)
سخن آخر
با سازهای موسیقی آذری آشنا شدید. کمتر کسی است که از شنیدن موسیقی آذری به وجد نیاید و از آن لذت نبرد. هر کس و با هر نوع فرهنگی میتواند از شنیدن این موسیقی لذت ببرد و با آن ارتباط برقرار کند. پس شما هم دست به کار شوید، قطعاتی از موسیقی آذری را گوش کنید تا با این موسیقی و فرهنگ مردم آذربایجان آشنا شوید. ضمناً مجموعه سازباز یکی از نادر فروشگاه های موسیقی است که مجموعه متنوعی از ساز های آذری را برای علاقه مندان به موسیقی این منطقه فراهم آورده است. بنابراین اگر قصد خرید ساز آذری دارید و نیاز به اطلاعات بیشتر دارید می توانید به صفحه مشاوره خرید ساز مراجعه کنید یا با کارشناسان سازباز در ارتباط باشید.