با ساخت و ابداع ساز‌های متنوع تشخیص و تمیز برخی از ساز‌ها از یکدیگر دشوار شده است. برخی از این ساز‌ها مانند سه تار و دو تار، کمانچه و قیچک، ویولن و ویولا، سه تار و شورانگیز و … دارای ظاهر و ویژگی‌های بسیار مشابه هستند و در عین حال تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند و هر کدام به تنهایی یک ساز مستقل و کامل را تشکیل می‌دهند. ما در این مقاله قصد داریم تفاوت ساز سه تار و شورانگیز را بررسی کنیم و مشخصات و تفاوت‌های آن‌ها را شرح دهیم. پس با ما همراه باشید.
معرفی و تاریخچه ابداع
سه تار و شورانگیز هر دو در دسته ساز‌های زهی مضرابی قرار می‌گیرند و تولید صدا در آن‌ها توسط ضربه مضراب بر سیم انجام می‌شود. آثار سفالی کشف شده در شوش نشان می‌دهد که قدمت ساز سه تار به دو هزارسال پیش از میلاد باز می‌گردد و قدیمی‌ترین نمونه‌های این ساز مربوط به قرن یازدهم هجری است. این در حالی است که ساز شورانگیز در دسته ساز‌های جدید قرار گرفته و توسط حسین علیزاده ساخته شده است. شورانگیز در ابتدا به سفارش علی تجویدی، توسط ابراهیم قنبری مهر ساخته شد و سال‌ها بعد حسین علیزاده موفق شد سازی به نام شورانگیز را ابداع کند.
کاسه طنینی ساز
ساز سه تار دارای یک کاسه‌ی گلابی شکل از جنس چوب گردو یا توت است که گاه به صورت یک تکه و گاه جدا جدا ساخته می‌شود. برخی از سازندگان ساز سه تار برای زیباتر شدن این ساز طرح‌هایی با صدف یا استخوان روی آن نصب می‌کنند. کاسه طنینی شورانگیز نیز شبیه به سه تار، ولی کمی بزرگتر است. طول کاسه سه تار از ۲۶ تا ۳۰ سانتی متر و کاسه شورانگیز حدود ۳۶ سانتی متراست.
صفحه‌ی رویی
صفحه‌ی رویی سه تار از جنس چوب توت است و برای خروج بهتر صدا سوراخ‌هایی روی صفحه ایجاد می‌کنند. این در حالی است که در صفحه‌ی رویی ساز شورانگیز علاوه بر چوب (چوب توت) از پوست هم استفاده می‌شود. پوست مورد استفاده در این ساز ضخیم و در برابر رطوبت مقاوم است. وجود پوست در صفحه‌ی رویی باعث بیشتر شدن طنین صوتی ساز شورانگیز شده است.
دسته و تعداد پرده‌های ساز
دسته‌ی سه تار و شورانگیز از جنس چوب گردو ساخته می‌شوند. سه تار دارای ۲۸ پرده از جنس روده‌ی حیوانات یا ابریشم روی دسته است و این در حالی است که ساز شورانگیز ۲۰ پرده دارد. طول دسته سه تار از ۴۰ تا ۴۸ سانتی متر و شورانگیز از محل اتصال کاسه تا شیطانک حدود ۴۱ سانتی‌متر (گاه کمی کمتر یا بیشتر) است. روی دسته هر دو ساز گاه با سنگ یا استخوان تزئیناتی به منظور محکم‌تر شدن دسته انجام می‌شود.
سرپنجه
در ابتدای دسته هر دو ساز محفظه‌ای تو خالی و از جنس چوب وجود دارد که گوشی‌ها در طرفین آن نصب می‌شوند.
گوشی‌های ساز سه تار و شورانگیز
گوشی‌های هر دو ساز به شکل میخ‌های سر پهن و از جنس چوب هستند که قسمت پهن آن برای کوک کردن و بیرون از سر پنجه و قسمت باریک آن درون سر پنجه قرار می‌گیرد. ساز سه تار دارای ۴ گوشی (به تعداد سیم‌هایش) و ساز شورانگیز دارای ۶ گوشی (به تعداد سیم هایش) است.
سیم گیر
برای نگه داشتن یک سر سیم ها، از سیم گیر در بخش پایینی کاسه هر دو ساز استفاده می‌شود. سیم گیر ساز سه تار و شورانگیز می‌تواند از جنس استخوان یا چوب باشد.
شیطانک
شیطانک یک قطعه چوب باریک و کم ارتفاع است که بین دسته و سرپنجه قرار می‌گیرد. روی شیطانک شیار‌های کم عمقی برای عبور سیم‌ها ایجاد شده است. شیطانک می‌تواند از جنس چوب، استخوان یا شاخ باشد.
خرک
روی صفحه‌ی هر دو ساز یک تکه چوب (یا از جنس استخوان) به نام خرک نصب شده است. خرک شیار‌های کم عمقی برای عبور و ثابت نگه داشتن فاصله‌ی سیم‌ها از یکدیگر دارد. سیم‌های ساز از یک سمت به سیم گیرگره خورده و پس از عبور از خرک و شیطانک به گوشی‌ها در ابتدای دسته ساز بسته می‌شوند.
تعداد و جنس سیم‌ها
سه تار دارای ۴ سیم فلزی از جنس فولاد یا برنز است که ضخامت‌های مختلفی دارند. قطر سیم‌های اول و دوم ۲/۰ سیم زرد ۲۲/ ۰ و سیم بم ۳۸/۰ یا ۳۶/۰ است. این ساز در ابتدا دارای سه سیم بوده و سیم چهارم (سیم بم) را درویشی سه تار نواز به نام مشتاق علی شاه به آن اضافه کرده است. به همین دلیل است که برخی از نوازندگان آن را به سیم مشتاق می‌شناسند. ساز شورانگیز دارای شش سیم است که سیم‌های اول و دوم به صورت جفت بسته می‌شوند.
محدوده صوتی
محدوده صوتی سه تار از نت دو بم زیر خط حامل تا لابمل بالای خط حامل است که حدودا سه اکتاو را شامل می‌شود. وسعت صوتی شورانگیز از دو (اولین نت دو زیر خط حامل) تا می‌کرن است.
کوک ساز
ساز سه تار و شورانگیز برای هر دستگاه موسیقی ایرانی کوک مخصوص به خود را دارند؛ ولی فاصله چهارم یا پنجم پایین رونده معمولاً بین سیم‌های اول و دوم ثابت است. از بارزترین تفاوت ساز سه تار و شورانگیز کوک آن می باشد.
نحوه نواختن و صدای ساز سه تار و شورانگیز
نوازنده سه تار برای نواختن، در حالت نشسته روی زمین یا صندلی ساز را به صورت مورب و با زاویه‌ای حدود ۴۵ درجه روی ران راست خود قرار می‌دهد و به کمک مضراب یا ناخن انگشت اشاره‌ی دست راست به سیم‌ها ضربه می‌زند و انگشتان دست چپ را روی دسته‌ی ساز حرکت می‌دهد. نحوه نواختن شورانگیز نیز شبیه به سه تار است، ولی از نظر آوایی و خصوصیات صوتی کمی با سه تار متفاوت است. سه تار دارای حجم صوتی کم و ظریف، ولی صدای ساز شورانگیز در مقایسه با ساز سه تار کمی بم‌تر و حجیم‌تر است. این حجم صدای زیاد مشخصه‌ی اصلی ساز شورانگیز به حساب می‌آید.
سخن پایانی
در این مقاله با تفاوت ساز سه تار و شورانگیز آشنا شدید. در پایان بد نیست بدانید که شورانگیز در دو سایز کوچک و بزرگ ساخته می‌شود که سایز کوچک آن ۴ سیم دارد. حسین علیزاده در برخی از آثارش مانند ماه و مه، باده تویی، نوای نور و… از ساز شورانگیز استفاده کرده است.
در صورتی که قصد خرید سه تار یا خرید شورانگیز دارید می توانید برای کسب مشاوره بیشتر به صفحه مشاوره خرید ساز مراجعه کنید یا اینکه با کارشناس سازباز تماس بگیرید.