معرفی و شناخت ساز نی

نی یکی از انواع ساز‌های بادی قدیمی از جنس گیاه نی و یکی از قدیمی‌ترین ساز‌های موسیقی ساخت دست بشر است. نتایج تحقیقات و کاوش‌ها نشان می‌دهد که این ساز در نقاشی‌های مینیاتوری در هزاران سال قبل همراه با دف به تصویر کشیده شده و در ارتفاعات امریکای جنوبی (در کشور پرو) در ده هزار سال قبل از گیاه نی برای ساختن ساز‌های بادی اسفاده می‌کردند. در این مقاله به معرفی و شناخت ساز نی می پردازیم.
طول ساز نی از شش گره و هفت بند تشکیل شده است؛ به همین دلیل به آن نی هفت بند می‌گویند. در هنگام ساختن روی گره‌ها را با نوار می‌پوشانند و بر سر دهانه و انتهای نی لوله‌ی استوانه‌ای کوتاهی به طول تقریبی ۷ سانتی متر و هم قطر ضخامت نی از فلز برنج قرار می‌دهند.

طول نی حدود ۳۰ تا ۶۵ سانتی متر و قطر آن حدود ۵/۱ تا ۳ سانتی متر است و تعداد ۵ سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت عقب نی ایجاد می‌کنند. هرچه لوله‌ی ساز باریک‌تر و کوتاه‌تر باشد صدای آن زیرتر است و برعکس. نی در اندازه‌های مختلف تهیه می‌شود و نمی‌توان آن را کوک کرد.

وسعت معمول صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است. وسعت نی به چهار منطقه صوتی شامل صدای بم و بم نرم، صدای اوج، صدای غیث و صدای ذیل (پس غیث) تقسیم می‌شود.
تمام فواصل موسیقی ملی با نی قابل اجرا هستند، اما چون در هر نوع نی یک یا دو صدا وجود ندارد این فواصل را به سختی می‌توان اجرا کرد و بهترین میدان صدا دهی نی حدود دو اکتاو از منطقه‌ی صوتی وسط است. شناخت ساز نی و صنعت آن میتواند کمک شایانی در خرید این ساز دوست داشتنی کند.

در نت نویسی برای نی از کلید سل خط دوم حامل استفاده می‌شود.

سوراخ‌های پنج گانه‌ی روی نی از پایین به بالا شماره گذاری می‌شوند. اگر از پایین به بالا اول دست چپ و بعد دست راست قرار بگیرد، انگشت کوچک دست چپ شماره‌ی ۱ و آزاد است، یعنی وظیفه‌ی اجرایی ندارد. انگشت دوم روی سوراخ اول، انگشت سوم (میانی) بین سوراخ‌های اول و دوم که حکم تکیه گاه را دارد، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ دوم و انگشت شست، پشت نی به حالت تکیه گاه قرار می‌گیرد.
انگشت اول (کوچک) دست راست نیز مانند همین انگشت در دست چپ آزاد است. انگشت دوم روی سوراخ سوم، انگشت سوم (میانی) روی سوراخ چهارم، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ پنجم قرار می‌گیرد و سوراخ پشت نی که ششمین سوراخ است با انگشت شست دست راست گرفته می‌شود.

برای نواختن، نوازنده ساز نی را به صورت عمودی در دست می‌گیرد و دهانه‌ی آن را بین دو دندان جلو و عقب و یا بین لب‌ها قرار می‌دهد و هوا را از دهانه‌ی نی وارد آن می‌کند و با انگشت گذاری بر روی سوراخ‌ها و تغییر فشار هوا صدا‌های مختلف را تولید می‌کند. نوازنده می‌تواند دست راست را بالای دست چپ و یا برعکس قرار دهد.

با ساز نی تکنیک‌های تکیه‌ها، استاکاتو، واخوان‌ها و آرپژ‌های کوتاه (در صورت نیاز) قابل اجرا است و حالت‌های کیفی موسیقی با کم و زیاد کردن فشار دمیدن و حرکت مختصر انگشت‌ها بر روی سوراخ‌ها ایجاد می‌شوند. بد نیست بدانید بعضی از فرم‌های موسیقی ایرانی مانند انواع مثنوی، بهترین اجرایشان با این ساز است.

به علت ساختار طبیعی بدنه نی و عدم امکان کوک کردن آن می‌توان با توجه به تغییر طول و قطر لوله، از هر پرده‌ای این ساز را داشت. به جز نی در کوک دو بقیه نی‌ها از ساز‌های انتقالی هستند. مثلاً نی در کوک “سی بمل ” وقتی ” دو ” “سی بمل” صدا می‌دهد، پس باید برای آن یک پرده بالاتر یعنی “ر” نوشت تا صدای “دو “بدهد. یا برای نی در کوک “لا” که یک پرده و نیم پایین‌تر از دیاپازون است باید یک پرده و نیم بالاتر نت نویسی کرد تا دیاپازون صدا بدهد. به طور کلی هر نی از نت شروع صدای سوم کوچک خود را ندارد. مثلاً نی صدای فا کوک صدای لا بمل، نی سل کوک صدای سی بمل، و نی لا کوک صدای دو را ندارند یا به سختی و در اکتاو قابل اجرا هستند.
در نواختن نی نیز مانند دیگر ساز‌های بادی بعد از کمی نوازندگی به علت جریان گرم نفس در لوله سطح صدا کمی بالا می‌رود یعنی زیر‌تر می‌شود. نی‌هایی که از نواحی خشک به دست می‌آیند چوب محکم تری دارند و ترک نمی‌خورند.

 نی از ساز‌هایی است که برای تکنوازی مناسب‌تر است، ولی در گروه نوازی‌های ساز‌های ملی هم از آن استفاده می‌شود. نی سازی است کهن و به همین صورت در تمام نواحی ایران معمول است و انواع دیگر آن را نیز با تفاوت‌هایی می‌توان مشاهده کرد مانند نی انبان و بالابان.

سخن آخر
با معرفی و شناخت ساز نی آشنا شدید. جالب است بدانید که، چون بدنه‌ی اصلی این ساز در طبیعت رشد می کند، کمتر می‌توان دو ساز نی کاملا یکسان از هر جهت را ساخت. همچنین در صورتی که قصد خرید ساز نی دارید می توانید با مراجه به صفحه مشاوره خرید ساز و یا تماس با کارشناسان سازباز  از مشاوره‌های تخصصی بهره‌مند شوید.