دوتار که در برخی از رسالههای قدیم موسیقی ایران با عنوان تنبور یا تمبور نیز شناخته شده، از سازهای متداول در ایران قدیم است که امروزه نیز در برخی نواحی ایران متداول است. این ساز قدمتی چندهزار ساله دارد و از خانواده سازهای زهی مضرابی مقید است که با انگشتان دست نواخته میشود. امروزه این ساز در مناطقی چون شمال و شرق خراسان، منطقه ترکمن نشین و کتول در استان گلستان و نیز شرق مازندران رواج دارد و به این ترتیب میتوان گفت حوزه رواج دوتار شمال شرقی ایران است. دوتارهای متداول در نواحی مختلف ایران دارای یک سری تفاوتهایی با یکدیگر هستند. ولی همهی آنها یک کاسهی طنینی یکپارچه و گلابی شکل دارند و روی کاسه آنها با چوب پوشیده شده است. کاسه طنینی همهی دوتارها به دستهای نسبتاً طویل وصل میشود که روی آن دستانها بسته میشوند. همچنین دوتارهای مختلف همه دارای دو وتر و دو گوشی، سیم گیر، خرک و شیطانک هستند. در ادامه به معرفی ساز دوتار و انواع مرسوم در ایران و ویژگیها و تفاوتهای آنها خواهیم پرداخت.
۱. معرفی دوتار شرق خراسان
ویژگیهای ساختاری
دوتار شرق خراسان از کاسهای نیمه گلابی شکل از چوب توت ساخته شده است. صفحهی رویی ساز را نیز از چوب توت میسازند و روی صفحهی چوبی خرکی از جنس استخوان نصب میکنند تا سیمها با یک فاصله از صفحه به سیم گیر و گوشیها وصل شوند. همچنین در پایین صفحهی چوبی قطعهای به نام سیم گیر از جنس شاخ قوچ، استخوان، چوب یا فلز وجود دارد تا یک سر سیمها به آن گره بخورد. دستهی ساز از چوبهای محکم مانند چوبهای زردآلو، عناب و سرخدار ساخته میشود و بالای دسته دو گوشی از جنس چوب زرد آلو و گردو نصب شده تا سیمها به دور آن پیچیده و کوک شوند. دستانهای روی دسته از جنس زه یا نخ نایلونی و سیمها از جنس فولاد هستند.
بیشتر بخوانید: بررسی، طراحی و توسعه دوتار معاصر
تکنیکهای اجرایی
نوازندگان دوتار شرق خراسان با دست راست تکنیکهای مضراب تک، تکرار سریع صدای واحد (انواع ریز)، تسلسل یکنواخت شکل های ریتمیک و متریک و با دست چپ تکنیکهای ویبراسیون طولی، ویبراسیون عرضی، کندن و گلیساندو را اجرا میکنند. بد نیست بدانید در نواختن دوتار شرق خراسان از انگشت شست دست چپ در انگشت گذاری استفاده نمیشود.
کوک دوتار
برای کوک دوتار شرق خراسان، سیم اول دو بالای خط پنجم حامل (با کلید فا خط چهارم) و سیم دوم فا خط چهارم (با کلید فا خط چهارم) کوک میشود. به عبارت دیگر دو سیم به اندازه فاصله چهارم با هم اختلاف صدا دارند.
دستان بندی ساز
در مورد تعداد دستانها در شرق خراسان اختلاف نظر وجود دارد و در مجموع میتوان دریافت که دو نوع دستان بندی قدیم و جدید در این ناحیه متداول است. دوتار شرق خراسان در قدیم دارای ۹ دستان بوده است و مقامهای اصلی موسیقی در این ناحیه با ۹ دستان اجرا میشده اند. ولی امروزه بعضی از نوازندگان از دوتارهایی با ۱۳ تا ۱۷ دستان هم استفاده میکنند.
موارد کاربرد ساز
دوتار یکی از مهمترین سازهای همراهی کننده آوازهای منطقه شرق خراسان است که معمولا با هیچ ساز دیگری به غیر از دایره همراه نمیشود. دوتار شرق خراسان سازی مجلسی است و این مجالس شامل محافل انس، گردهم آییهای دوستانه، مجالس شادی و آیین ذکر خوانی میشود. تعدادی از مقامهای این منطقه فقط به حلقه ذکر اختصاص دارند و تعدادی دیگر در مجالس مختلف اجرا میشوند.
نوازنده مطرح
یکی از مشهورترین نوازندگان دوتار شرق خراسان غلامعلی پورعطایی نام دارد.
۲. معرفی دوتار شمال خراسان
ویژگیهای ساختاری
دوتار شمال خراسان از کاسهای نیمه گلابی شکل از چوب توت ساخته شده است. صفحهی رویی ساز را نیز از چوب توت میسازند و روی صفحهی چوبی خرکی از جنس چوبهای زردآلو، عناب یا شاخ آهو نصب میکنند تا سیمها با یک فاصله از صفحه به سیم گیر و گوشیها وصل شوند. همچنین در پایین صفحهی چوبی قطعهای به نام سیم گیر از جنس شاخ، استخوان یا چوب وجود دارد تا یک سر سیمها به آن گره بخورد. دستهی ساز از چوبهای محکم مانند چوبهای زردآلو و عناب ساخته میشود و بالای دسته دو گوشی از جنس چوب زرد آلو و یا فلز نصب شده تا سیمها به دور آن پیچیده و کوک شوند. دستانهای روی دسته از جنس زه، مفتول فلزی یا نخ نایلونی و سیمها از جنس فولاد هستند.
تکنیکهای اجرایی
نوازندگان دوتار شمال خراسان در تکنیکهای تک مضراب چپ و راست، تکرار یک صدای واحد ریتمیک و … بسیار ماهر هستند، ولی بر خلاف دوتار شرق خراسان در این منطقه از انگشت شست برای سیم بم استفاده میشود و همین انگشت گذاری باعث تفاوت صدادهی این ساز نسبت به دوتار شرق خراسان شده است.
کوک ساز
برای کوک دوتار شمال خراسان، سیم اول دو بالای خط پنجم حامل (با کلید فا خط چهارم) و سیم دوم فا خط چهارم (با کلیدفا خط چهارم) کوک میشود. به عبارت دیگر دو سیم به اندازه فاصله چهارم با هم اختلاف صدا دارند.
دستان بندی ساز
معمولا دوتارهای شمال خراسان دارای ۱۲ دستان بر روی دسته هستند.
موارد کاربرد ساز
دوتار در شمال خراسان توسط نوازندگانی که بخشی نامیده میشوند نواخته میشود. بخشی در واقع نوازنده، خواننده و هم داستانگو و شاعر است. دوتار مهمترین ساز همراهی کننده آواز در موسیقی منطقه شمال خراسان است که معمولاً با هیچ ساز دیگری همراه نمیشود. دوتار شمال خراسان نیز سازی مجلسی است و در مجالس عروسی و محافل شب نشینیها مورد استفاده قرار میگیرد. علاوه بر آن از این ساز برای داستانها و روایتهایی که به صورت آواز یا نقل اجرا میشود هم استفاده میکنند.
نوازنده مطرح
یکی از مشهورترین نوازندگان دوتار شمال خراسان حاج قربان سلیمانی نام دارد.
۳. معرفی دوتار منطقه ترکمن گلستان
ویژگیهای ساختاری
دوتار منطقهی ترکمن از کاسهای نیمه گلابی شکل از چوب توت ساخته شده است. صفحهی رویی ساز را نیز از چوب توت میسازند و روی صفحه خرکی چوبی نصب میکنند تا سیمها با یک فاصله از صفحه به سیم گیر و گوشیها وصل شوند. همچنین در پایین صفحهی چوبی قطعهای به نام سیم گیر از جنس شاخ قوچ یا استخوان وجود دارد تا یک سر سیمها به آن گره بخورد. دستهی ساز از چوبهای محکم مانند چوبهای زردآلو و توت ساخته میشود و بالای دسته دو گوشی از جنس چوب یا فلز برنج نصب شده تا سیمها به دور آن پیچیده و کوک شوند. دستانهای روی دسته از جنس زه یا مفتول فلزی و سیمهای ساز از جنس فولاد هستند.
تکنیکهای اجرایی
از مهمترین تکنیکهای اجرایی دست راست دوتار منطقه ترکمنی میتوان به شلپه، چیرتیم (درچندمرحله)، آل ساق و انواع ریز اشاره کرد و تکنیکهای مهم دست چپ این ساز ناغما، ویبراسیون (در انواع مختلف) و کندن هستند. همچنین بدانید که انگشت شست دست چپ در نواختن دوتار ترکمنی نقشی تعیین کننده و پیچیده دارد.
کوک ساز
برای کوک دوتار منطقه ترکمن صحرا، سیم اول دو بالای خط پنجم حامل (با کلید فا خط چهارم) و سیم دوم سل بین خط چهارم و پنجم حامل (با کلید فا خط چهارم) کوک میشوند. به عبارت دیگر دو سیم به اندازه فاصله پنجم با هم اختلاف صدا دارند.
دستان بندی ساز
معمولا دوتارهای منطقه ترکمن گلستان ۱۳ دستان بر روی دسته خود دارند.
موارد کاربرد ساز
دوتار مهمترین ساز در مناطق ترکمن نشین ایران و مهمترین ساز در همراهی آوازهای این منطقه است. دوتار ترکمنی نیز توسط نوازندگانی که باغشی یا بخشی نامیده میشوند نواخته میشود. حوزه فعالیت بخشیهای ترکمن مانند بخشیهای شمال خراسان است. دوتار ترکمنی معمولاً با ساز کمانچه همراهی میشود. این ساز نیز سازی مجلسی است و مجالس عروسی و محافل انس و شب نشینیها مهمترین عرصههای حضور این ساز هستند. از دوتار ترکمنی در مجالس موسیقی درمانی که به پرخوانی یا آیینه ذکر مشهورند و نیز در تسکین بیماری سرخک (به ویژه در کودکان) استفاده میکنند.
نوازنده مطرح
یکی از مشهورترین نوازندگان دوتار ترکمنی نظرلی محجوبی نام دارد.
۴. معرفی دوتار منطقه کتول گلستان
ویژگیهای ساختاری
دوتار منطقهی کتول از کاسهای نیمه گلابی شکل از چوب توت ساخته شده است. صفحهی رویی ساز را نیز از چوب توت یا گردو میسازند و روی صفحهی چوبی خرکی از چوبهای گردو یا توت نصب میکنند تا سیمها با یک فاصله از صفحه به سیم گیر و گوشیها وصل شوند. همچنین در پایین صفحهی چوبی قطعهای به نام سیم گیر از جنس شاخ یا استخوان وجود دارد تا یک سر سیمها به آن گره بخورد. دستهی ساز از چوبهای محکم مانند چوب افرا ساخته میشود و بالای دسته دو گوشی از جنس چوب افرا، زردآلو یا گردو نصب شده تا سیمها به دور آن پیچیده و کوک شوند. دستانهای روی دسته از جنس زه یا مفتول فلزی، سیمهای مسی رشتهای و یا نخ نایلونی و سیمهای ساز از جنس فولاد هستند.
تکنیکهای اجرایی
نوازندگان این منطقه تکنیکهایی شبیه و ساده شدهی نوازندگان ترکمنی را دارند.
کوک ساز
برای کوک دوتار منطقه کتول، سیم اول دو بالای خط پنجم حامل (با کلید فا خط چهارم) و سیم دوم سل بین خط چهارم و پنجم حامل (با کلید فا خط چهارم) کوک میشوند. به عبارت دیگر دو سیم به اندازه فاصله پنجم با هم اختلاف صدا دارند.
دستان بندی ساز
معمولا دوتارهای منطقه کتول گلستان ۱۱ دستان بر روی دسته خود دارند.
موارد کاربرد ساز
این ساز معمولاً با آواز همراه میشود و در مجالس عروسی و شادمانی، محافل انس و شب نشینیها حضور دارد.
نوازنده مطرح
یکی از مشهورترین نوازندگان دوتار منطقه کتول علی اصغر اصلانی کتولی نام دارد.
۵. معرفی دوتار شرق مازندران
ویژگیهای ساختاری
دوتار مازندران از کاسهای نیمه گلابی شکل از چوب توت ساخته شده است. صفحهی رویی ساز را از چوبهای توت و آزاد میسازند و روی صفحهی چوبی خرکی از چوبهای شمشاد، آزاد و توت نصب میکنند تا سیمها با یک فاصله از صفحه به سیم گیر و گوشیها وصل شوند. همچنین در پایین صفحهی چوبی قطعهای به نام سیم گیر از جنس شاخ یا استخوان، چوب یا میخ فلزی وجود دارد تا یک سر سیمها به آن گره بخورد. دستهی ساز از چوبهای محکم مانند چوبهای گردو، آزاد و توت ساخته میشود و بالای دسته دو گوشی از جنس چوبهای گردو و توت نصب شده تا سیمها به دور آن پیچیده و کوک شوند. دستانهای روی دسته از جنس زه یا مفتول فلزی و یا سیمهای مسی رشتهای و سیمهای ساز از جنس فولاد هستند.
تکنیکهای اجرایی
نوازندگان این منطقه برای نواختن این ساز از تکنیکهای مشابه مناطق ترکمن و شمال خراسان استفاده میکنند.
کوک ساز
برای کوک دوتار شرق مازندران، سیم اول دو بالای خط پنجم حامل (با کلید فا خط چهارم) و سیم دوم سل بین خط چهارم و پنجم حامل (با کلید فا خط چهارم) کوک میشوند. به عبارت دیگر دو سیم به اندازه فاصله پنجم با هم اختلاف صدا دارند.
دستان بندی ساز
معمولا دوتارهای منطقه مازندران ۸ دستان بر روی دسته خود دارند.
موارد کاربرد ساز
دو تار از سازهای اصلی در همراهی با آوازهای این منطقه است. این سازمعمولاً با ساز دیگری همراه نمیشود، ولی گاهی در مجالس عروسی و شادمانی، محافل انس و شب نشینیها آن را با ساز کمانچه، دایره یا تنبک مینوازند.
نوازنده مطرح
رمضان شکارچیان یکی از مشهورترین نوازندگان دوتار مازندران است.
سخن آخر
با معرفی ساز دوتار آشنا شدید و میتوانید از لینک انواع ساز دوتار مدل های مختلف آن را مشاهده کنید . توجه کنید که کوکهایی که برای این دوتارها گفته شد در حالی است که صدای دست باز وتر اول، نت “دو” فرض شده است. همچنین این نکته قابل ذکر است که “دو” یک صدای فرضی است و چون سازهای ایرانی غالباً بر اساس دیاپازون کوک نمیشوند، در عمل صدای واقعی، صداهای دیگری (غالباً زیرتر یا بمتر از صدای دو) خواهد بود.
در صورتی که قصد خرید ساز دوتار را دارید می توانید به صفحه مشاوره خرید ساز مراجعه کنید یا با کارشناسان مجموعه سازباز تماس بگیرید و از مشاوره های تخصصی بهره مند شوید.
معرفی دوتار مناطق مختلف را بسیار عالی و کامل توضیح دادید ،درود بر شما 🌺