سازهای کوبهای یا ممبرافون سازهایی هستند که به کمک ضربه دست یا چوب به صدا در میآیند. سازهای کوبهای در ایران بسیار متنوع اند؛ برخی در دسته سازهای ملی ایران و برخی دیگر در دسته سازهای محلی و نواحی ایران قرار میگیرند. سازهای کوبهای به طور کلی یا پوست صدا هستند یا خود صدا که در پوست صداها با ضربه دست یا چوب بر پوست صدا تولید میشود و در خود صداها خود ساز قابلیت تولید صدا را دارد. ما در ادامه این مقاله انواع سازهای کوبهای ایرانی اعم از پوست صداهای ملی و محلی و خودصداهای کوبهای را به شما معرفی خواهیم کرد.
معرفی سازهای کوبهای موسیقی ملی ایران
۱. تمبک
تمبک یا تنبک یک ساز کوبهای ایرانی قدیمی و شناخته شده است که به آن ضرب هم میگویند. تمبک از چوب درخت گردو، افرا یا توت ساخته میشود و اجزایی با نام دهانهی بزرگ، تنه، دهانهی کوچک، نفیر و پوست دارد. سازندگان تمبک این ساز را در سایزهای مختلف میسازند تا بچههای با جثهی کوچک نیز بتوانند آن را آموزش ببینند. علاوه براین تمبکهای بزرگ برای ارکسترها و تمبکهای کوچک برای تکنوازیها مناسب ترند. پوست تمبکهای کوچک به خاطر کم بودن حجم ساز نازکتر و پوست سازهای بزرگ ضخیمتر است که اغلب از پوست کهنه و عمل آمدهی بز یا میش استفاده میشود. سازندگان پوست را با چسب یا سریش بر لبهی بیرونی دهانهی بزرگ میچسبانند. بد نیست بدانید برای نت نویسی قطعات تمبک از خط حامل سه خطی استفاده میشود. تمبک علاوه بر موسیقی ملی در موسیقی محلی و نواحی ایران نیز بسیار مورد استفاده قرار میگیرد.
۲. دف
یکی دیگر از سازهای کوبهای ایرانی که بسیار هم طرفدار دارد ساز دف است. کمتر کسی است که با این ساز آشنایی نداشته باشد. دف یک ساز دایرهای شکل با قطر دهانهی حدود ۶۰ سانتی متر است که در ساخت آن از چوب، پوست و فلز استفاده میشود. یک طرف کمانهی ساز پوست کشیده میشود و دور تا دور جداره داخلی کمانه حلقههایی فلزی نصب شده است. نوازنده هنگام نواختن ساز را با دو دست به صورت عمودی و کمی مایل به سمت چپ بدن میگیرد و با انگشان هر دو دست به پوست ساز ضربه میزند. در این حالت بیشترین وزن ساز بر روی دست چپ است و نوازنده به کمک انگشت شست دست راست سنگینی و وزن دف را متعادل میکند. این ساز هم در تک نوازی و هم گروه نوازیها بسیار مورد استفاده قرار میگیرد. علاوه بر آن دف یک ساز آیینی به حساب میآید و کاربرد زیادی در مراسمهای مذهبی دارد.
۳. دایره
دایره نیز یک ساز کوبهای و در واقع نوع کوچکتر و مجلسی دف و با همان ویژگیهای ساز دف است. از ساز دایره بیشتر در موسیقی آذری اتفاده می شود.
۴. دایره زنگی
دایره زنگی نیز یک ساز کوبهای از خانواده ساز دف است که از یک کمانهی چوبی دایرهای به قطر حدود ۲۵ و عرض ۵ سانتی متر تشکیل شده است. در یک طرف دهانهی دایره زنگی پوست چهارپایان یا یک نوع پلاستیک کشیده میشود و در طول جدار کمانه شکافهایی برای عبور سنجهای کوچک ایجاد میکنند. از برخورد انگشتان دست راست نوازنده بر پوست دایره و به دنبالش برخورد سنجها به یکدیگر صدای ساز تولید میشود.
معرفی سازهای کوبهای موسیقی نواحی (محلی) ایران
۱. ضرب زورخانه
تمبک زورخانه و زنگ تنها سازهای مورد استفاده در زورخانه هستند که مرشدها و ورزشکاران قدیمی وظیفهی نواختن آن را بر عهده دارند. تمبک زورخانه بزرگترین پوست صدای یک طرفه است که با دست نواخته میشود. این ساز کوبهای بدنهای یکپارچه از جنس سفال دارد که پوست آن را با سریش بر دهانهی ساز میچسبانند. بدنهی تمبک از سه قسمت متصل به هم شامل محفظه و استوانهی صوتی، گلویی و دهانهی شیپوری انتهایی تشکیل شده است. گلویی ساز لولهای تقریبا استوانهای شکل است که به تدریج به سمت دهانهی شیپوری گشاد میشود و انتهای آن به این دهانه وصل میشود. استفاده از ساعد، کتف و بازو در نواختن، ویژگی مهمی در نوازندگی ضرب زورخانه است که آن را از نظر تکنیک اجرایی از تمبک معمولی موسیقی ملی متمایز میکند.
۲. دهل سیستان
دهل یک ساز کوبهای مخصوص سیستان است که هر دو طرف آن پوست کشیده شده و به آن پوست صدای دو طرفه میگویند. دهل از بدنه، پوست و چوب تشکیل شده است. همهی دهلها از یک بدنهی استوانهای که دو طرف آن پوست کشیده شده است تشکیل میشوند ولی ارتفاع بدنهی دهل در نواحی مختلف کمی متفاوت است، ولی به طور کلی همهی آنها بدنهای نسبتا بلند یا کوتاه دارند. دهل سیستان به کمک ضربه چوب بر پوست نواخته میشود و معمولا با ساز سرنا همراه است. امروزه در سیستان از این ساز فقط برای مجالس عروسی و شادی و گاه در مراسم کشتی محلی استفاده میکنند.
۳. دهل خراسان
دهل خراسان یکی دیگر از سازهای کوبهای ایرانی است که در دسته پوست صداهای دو طرفه قرار میگیرد. این دهل از بدنه، پوست، چوب، ترکه، طوقه و طناب تشکیل شده است. نوازنده خراسانی برای تولید صدا چوب دهل را در دست راست و ترکه را در میان انگشتان دست چپ خود میگیرد و به پوست ساز به گونهای ضربه میزند که برخورد چوب به پوست سمت راست قوی و پر حجم و بم و صدای برخورد ترکه به پوست سمت چپ تیز و نافذ و زیر باشد. خراسانیها از این ساز در اجرای مقامهای اصلی خود و مجالس عروسی و شادی همراه با ساز سرنا استفاده میکنند.
۴. دُکُّر یا دهلک بلوچستان
یکی دیگر از پوست صداهای دو طرفه دکر یا دهلک بلوچستان است که از یک بدنهی استوانهای نسبتا بلند، پوست و طناب تشکیل شده و بر خلاف سازهای قبلی با دست نواخته میشود. این ساز کوبهای ایرانی در همهی مناطق بلوچستان از شمال تا جنوب رایج است و در گروههای موسیقی بلوچی به ویژه در اجرای ترانههای شاد بلوچی در مجالس عروسی و شادی مورد استفاده قرار میگیرد.
۵. نقارهی نقاره خانه
حتما شما هم درمورد آیین نقاره کوبی در نقاره خانهی آستان قدس رضوی شنیده اید. آیین نقاره کوبی از قبل از اسلام در ایران رواج یافت وهنوز هم ادامه دارد. در این آیین که در نقاره خانههای حرم امام رضا انجام میشود چهار نوع نقاره با نامهای چاشنی، تخم مرغی، گَوُرگه و طبل ساده وجود دارد که گاه به صورت تنهایی و گاه با ساز کرنا نواخته میشوند. این آیین و نقاره زنی روزی دوبار و هر بار بیست دقیقه به غیر از روزهای سوگواری مذهبی و ماههای محرم و صفر اجرا میشود.
۶. دِسَرکوتِن مازندران مرکزی
این ساز کوبهای یک پوست صدای یک طرفهی مضاعف است که توسط چوبهای مخصوص نواخته میشود. این ساز در واقع از دو طبل تخم مرغی با انتهای بسته و در دو سایز مختلف با اجزای بدنه، پوست، چوب یا مضراب و بندهای موجود در بدنه تشکیل شده است. طبل کوچکتر این مجموعه صدای زیرتر و طبل بزرگتر صدای بم تری دارد. در نواحی شمال کشور از این ساز در مراسم شادی و مراسم کشتی سنتی همراه با ساز سرنا استفاده میشود. بد نیست بدانید که در قدیم از این ساز در نقاره خانهها استفاده میکردند.
۷. دمام بوشهر
دمام یک ساز کوبهای یا یک پوست صدای دو طرفه است؛ به این معنی که هر دو طرف بدنهی ساز پوست کشیده میشود. دمام بوشهر از بدنه، پوست، طناب، چمبره یا طوقه، چوب یا گرز تشکیل شده است و با دست و چوب نواخته میشود. در بوشهر از ساز دمام برای مراسمهای مختلف اعم از مراسم سوگواری ماه محرم (در کنار سنج و بوق)، مراسم یزله و همراهی با نی انبان و نی جفتی استفاده میشود. این ساز دارای یک بدنهی استوانهای است که در سه سایز مختلف با سه کاربرد مختلف ساخته میشود. این سه دمام عبارتند از:
– دمام معمولی: نوع ساده و مرسومتر دمام است که تعدادش در یک گروه معمولا چهار عدد است.
– دمام غمبر: این نوع دمام کمی بزرگتر یا هم اندازهی دمام معمولی است. معمولا در هر گروه در کنار چهار دمام معمولی از دو دمام غمبر استفاده میشود.
– دمام اِشکون: نوع سوم که از دو نوع قبلی کوچکتر و تعداد آن در گروه معمولا یک عدد است.
۸. چاک
چاک یک خود صدای کوبهای در هرمزگان است که با ضربهی مستقیم به صدا در میآید و جنس آن از چوب و شکل آن دو قطعه چوب صفحهای یا ورقهای است. هر کدام از دو صفحهی چوبی در یک دست اجرا کننده قرار میگیرد و به هم کوبیده میشوند. صدای چاک در تشدید آکسانهای موسیقی و هماهنگی میان اجرا کنندگان نقش موثری دارد.
۹. سنج
سنج خودصدای کوبهای بوشهر است که از دو صفحه بشقابی شکل فلزی و در سایزهای مختلف ساخته میشود. هر کدام از صفحهها در یک دست اجرا کننده قرار میگیرد؛ معمولا یکی از دستها ثابت و دست دیگر بر دست ثابت ضربه میزند.
۱۰. تشتک و کوزه (کوزک و تال)
تشتک فلزی به همراه دو کوزهی سفالی در مجموع یک ساز ترکیبی و از قدیمیترین خودصداهای کوبهای بلوچستان هستند که نوازنده با کف دست خود بر آنها ضربه میزند. جالب است بدانید که در هنگام نواختن داخل کوزهها کمی آب میریزند و کوزهای که آب بیشتری داشته باشد صدایش زیرتر و کوزهای که آب کمتری داشته باشد صدای بم تری دارد. تشتک و کوزه هیچ وقت به تنهایی و جدا از یکدیگر نواخته نمیشوند.
۱۱. ترکی
یک خود صدای کوبهای که با چرخاندن به صدا در میآید. این ساز در مازندران رایج است و از آن در مزارع آفتابگردان برای حفاظت از نهالهای نوپا در برابر هجوم پرندگان با ایجاد صدای شدید استفاده میشود.
۱۲. کرب
یکی دیگر از سازهای کوبهای خود صدا ساز کرب است که در برخی نواحی ایران مانند سبزوار (خراسان)، آران (کاشان)، ابیانه و شهرضا (اصفهان)، استهبان (فارس) و لاهیجان (گیلان) رایج و در استان های مازندران و سمنان تا حدودی متداول است. کرب دو قطعه چوب تو پر به شکل گلدان و تا حدودی شبیه نیمهی تخم مرغ است که یک سمت آن صاف و تخت و سمت دیگرش حالت محدب دارد. در قسمت محدب یک تسمه چرمی نصب میکنند تا کرب در دست اجرا کننده محکمتر قرار بگیرد و اجرا کننده بتواند برای اجرا آنها را به یکدیگر بکوبد
سخن آخر
با مجموعهای از سازهای کوبهای موسیقی ایرانی آشنا شدید. اگر سوال یا تجربهای در مورد هر کدام از این سازها دارید و یا قصد خرید ساز هر کدام از انواع آنها را دارید میتوانید به صفحه مشاوره خرید ساز مراجعه کنید تا از مشاوره تخصصی کارشناسان سازباز در این زمینه بهرهمند شوید. آنها را تهیه کنید با مجموعه سازباز در ارتباط باشید.