برخی از سازهای ایرانی به دلیل ظاهر مشابهی که دارند تشخیص آنها از یگدیگر گاهی دشوار میشود. مانند سازهای تار و سه تار، سازهای ویولن و ویولا، سازهای سنتور و قانون و … . ظاهر این سازها در نگاه اول یکسان به نظر میرسد، ولی با یک نگاه دقیقتر متوجه خواهیم شد که هر کدام سازی مستقل هستند که مشخصات و ویژگیهای مخصوص خود را دارند. ما در این مقاله قصد داریم فرق کمانچه و قیچک را مورد بررسی قرار دهیم و مشخصات و تفاوتهای آنها را بگوییم. پس با ما همراه باشید.
تفاوت کمانچه و قیچک
کمانچه و قیچک هر دو در دسته سازهای زهی آرشهای مقید هستند که در ساخت آنها از چوب، پوست، استخوان و فلز استفاده میشود. نوازنده هر دو ساز، ساز را به صورت نشسته مینوازند، با دست راست آرشه میکشند و انگشتان دست چپ را روی دسته ساز حرکت میدهند. شاید مهم ترین تفاوت در شیوه نوازندگی این دو ساز، نحوه قرارگیری آنها بر روی بدن باشد. کمانچه بطور معمول بر روی یک پای نوازنده قرار گرفته و نواخته می شود، در حالیکه قیچک را نوازنده در فاصله میان دو پای خود قرار داده و سپس اقدام به نواختن می نماید.
اجزای تشکیل دهنده دو ساز کمانچه و قیچک و تفاوت های آنها
فرق کمانچه و قیچک
کاسهی طنینی
کمانچه دارای یک کاسه کرهای شکل و توخالی است. سطح رویی کاسه باز است و روی آن پوست کشیده میشود. این درحالی است که بدنهی اصلی قیچک از چوب یک تکه ساخته میشود و صفحهی رویی کاسه دو فرو رفتگی کوچک و بزرگ دارد که فقط روی قسمت کوچکتر که پایین است پوست کشیده میشود و دهانهی بزرگتر باز است که دسته تا روی نیمی از آن کشیده میشود و روی پوست هر دو ساز خرک نصب میشود. بد نیست بدانید که گاهی روی کاسه کمانچه را با قطعاتی از جنس صدف یا استخوان تزئین میکنند.
جنس چوب کاسه
چوب کاسه کمانچه معمولا از چوب کهنه و عمل آمده درختان گردو، توت و افرا است و قیچک را اغلب از چوب گردو، توت و دیگر چوبهای محکم میسازند.
تفاوت جنس پوست کمانچه و قیچک
پوست کمانچه از قسمت نازک پوست عمل آمدهی چهارپایانی مانند آهو، بز و بره انتخاب میشود و پوست قیچک را معمولا از پوست گوسفند یا آهو میسازند.
خرک ساز
خرک کمانچه و قیچک از جنس چوب و گاه استخوان، به ارتفاع ۲ سانتی متر و با دو پایهی کوچک بر روی پوست کاسه نصب میشوند. روی خرک هر دو ساز شیارهایی برای عبور سیمها و ثابت نگه داشتن فاصله سیمها از یکدیگر وجود دارد. بد نیست بدانید خرک کمانچه را کمی کج قرار میدهند تا طول سیم اول کمتر و طول سیم چهارم زیادتر شود.
دسته ساز
دستهی کمانچه یک لوله توپر از جنس چوب، طول ۲۵ و قطر تقریبی ۳ سانتی متر است. دسته ساز کمانچه حالت مخروطی دارد و در محل اتصال به کاسه باریک میشود. دسته قیچک به صورت یک تکه با بدنه تراشیده میشود. دسته قیچک کمی کوتاه است، از یک طرف با سرپنجه و از طرف دیگر به کاسه بزرگتر وصل میشود.
دسته کمانچه و قیچک هر دو فاقد دستان بندی هستند و تمام فواصل موسیقی ملی روی آنها قابل اجرا هستند.
سرپنجه
سرپنجه هر دو ساز در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است. سرپنجه جعبهای توخالی است که گوشیهای ساز دو به دو در طرفین آن قرار میگیرند. بالای سرپنجه قیچک زائدهای به نام صراحی، تاج یا تنگ و بالای سرپنجه قیچک تاجی به صورت خمیده وجود دارد.
گوشیهای ساز
هر دو ساز دارای چهار گوشی به تعداد سیمهای ساز به صورت میخهای سر پهن هستند و برای کوک کردن ساز به کمک دست نوازنده به راست و چپ میچرخند. قسمت باریک گوشی، داخل فضای سرپنجه است که یک سر سیمها به دور آن پیچیده میشود.
شیطانک
شیطانک، استخوان یا چوب کم ارتفاع و باریک به اندازه عرض دسته است که بین سرپنجه و دسته قرار میگیرد. شیطانک این دو ساز دارای شیارهایی هستند که سیمها از روی آنها عبور میکنند و به گوشیها میرسند.
سیم گیر
قیچک و کمانچه هر دو دارای سیم گیر از جنس چوب یا فلز هستند. سیم گیر در انتهای بدنه کاسه نصب و گره یک سر سیمها به آن بسته میشود.
پایه
میلهای باریک و از جنس فلز به طول تقریبی ۱۰ سانتی متر است که نوازنده هنگام نواختن آن را به ته کاسه میبندد و انتهای آن به عنوان تکیه گاهی روی پا یا زمین قرار میگیرد.
تعداد و جنس سیمها
کمانچه ۴ سیم فلزی با ضخامتهای مختلف دارد. استفاده از یک آکورد کامل سیمهای ویولن برای کمانچه معمول است. در قیچک ۴ سیم از جنس فلز نصب میشود که معمولا سیم چهارم روکش دار و ضخیم است.
تفاوت وسعت صوتی کمانچه و قیچک
وسعت صوتی معمول کمانچه حدود سه اکتاو است، ولی با انگشت گذاری روی اولین سیم تا حدود یک اکتاو زیرتر نیز قابل اجرا است و قیچک معمولی وسعتی در حدود دو اکتاو دارد.
کوک سیمها
یکی دیگر از تفاوتهای کمانچه و قیچک کوک سیمهای آنها است. به طور معمول کوک سیمهای کمانچه با یکدیگر دارای فواصل چهارم یا پنجم درست هستند و کوک سیمهای قیچک معمولی به صورت پنجمهای پایین رونده است که کوک سیمهای سوم و چهارم در مقامهای مختلف قابل تغییر هستند.
کلید نت نویسی
نت نویسی کمانچه با کلید سل خط دوم نوشته و یک پرده بالاتر از سازهای مضرابی نت نویسی میشود. این در حالی است که کلید نت نویسی قیچک معمولی و قیچک آلتو با کلید سل خط دوم و قیچک باس با کلید فا خط چهارم انجام میشود.
آرشه
یکی از دیگر از فرق کمانچه و قیچک، آرشهی کمانچه میلهای چوبی با طول حدود ۶۰ سانتی متر است که یک دسته موی دم اسب به دو سر آن بسته شده، که این موها محکم نیستند و هنگام نوازندگی با انگشتهای دست راست نوازنده به مقدار کشیدگی مورد نظر میرسد و این میزان کشیدگی در کیفیت صدای ساز نیز موثر است. برای قیچک نیز از آرشه کمانچه استفاده میشود هرچند عده ای بر این باورند که آرشه ویولن سل برای نوازندگی قیچک مناسب تر است.
سخن پایانی
مقاله فرق کمانچه و قیچک را خواندیم. در پایان بد نیست بدانید که از هر دو ساز هم در تکنوازیها و هم در گروه نوازیها استفاده میشود و هر دو ساز از سازهای ملی موسیقی ایرانی به حساب میآیند. با تفاوتها و شباهتهای دو ساز کمانچه و قیچک آشنا شدید. در صورتی که قصد خرید ساز کمانچه یا خرید قیچک را دارید، می توانید به صفحه مشاوره خرید ساز برای اخذ راهنمایی بیشتر مراجعه کنید و یا با کارشناسان سازباز تماس بگیرید.