شناخت ساز کمانچه

کمانچه سهم و نقش پر رنگی در اجرا و بقای موسیقی سنتی و مقامی ایران دارد. تمام اساتید موسیقی ایرانی بر این باورند که پس از سازِ تار، کمانچه دومین ساز ملی کشور  است. نوای خش ‌دار و  اصطلاحا “تو دماغی” ساز کمانچه، سده های طولانی قسمت اصلی هویت موسیقی سنتی ایرانی را تشکیل می‌دهد. کمانچه چه در تک ‌نوازی و چه در گروه ‌نوازی ‌ها، جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. برخی افراد عقیده دارند که، اگر در قطعه‌ ای که با مجموعه ‌ای از سازهای ایرانی نواخته می ‌شود، بخش مربوط به کمانچه به خوبی اجرا شود، آن موسیقی خوش‌صدا خواهد بود. کمانچه غمگین و حزن آلود و یا شاد و خوشحال نواخته شود،  نوای آن بیان ‌گر تاریخ و سرگذشت ایران بوده و از تاریکی و روشنیِ تاریخچه و فرهنگِ زندگی مردم این کشور می‌گوید.

بسیاری از نوازندگان پیش کسوت و مطرح در ایران کمانچه را تکامل ‌یافته ی ساز رباب می‌ دانند. در تصاویر کتاب موسیقی کبیر ابونصر فارابی نیز، عکس هایی از یک ساز شبیه به کمانچه دیده می شود که  به اسم رباب ذکر شده است. رباب درواقع نام عربی کمانچه است. با این تفاوت که سازی که در آن دوران نواخته می‌شده دو سیم داشته و بعدها به سه سیم افزایش یافته است. ولی کمانچه امروزی و مدرن دارای چهار سیم است. مرحوم روح الله خالقی نیز کمانچه را تکامل‌ یافته ساز رباب می ‌داند. روح الله خالقی در کتاب “سرگذشت موسیقی ایران”  ذکر کرده که بعد از دوران صفویه کمانچه به یکی از ارکان اصلی موسیقی ایران تبدیل شده است.

البته کمانچه از گذشته ‌های دور، در فرهنگ اقوام مختلف ایرانی همواره موسیقی و ساز با چهره های متعدد حضور داشته است. از مطرح ترین و معروف ترین کمانچه ها می توان به کمانچه ‌های ترکمنی، لری، آذربایجانی، کمانچه محلی کرمانجی، بختیاری،… اشاره کرد.  هر یک از این کمانچه ها دارای ویژگی ‌های خاص خود، متعلق به فرهنگ و هنر یکی از اقوام کهن ایران هستند.

اجزای ساز کمانچه شامل: کاسه و پوست، خرک، دسته، شیطانک، سرپنچه، گوشی‌ها، سیم‌ها، سیم‌گیر و پایه است.
کاسه قسمت اصلی ساز کمانچه است. به این قسمت از ساز “کاسه طنینی” یا “کاسه رزنانس” می‌گویند. دلیل این نام گذاری به خاطر  تشدید صدای ساز است که در آن اتفاق می ‌افتد. شرایط کاسه کمانچه به صورت مستقیم در خروجی صوت سازی تولید می شود بسیار تأثیرگذار است. ویژگی کاسه کمانچه از نظر چوب، اندازه‌ گیری ‌ها (قطر کاسه و ضخامت چوب) و شکل آن، مسأله‌ای تثبیت ‌شده نیست. امروزه انواع و اقسام کمانچه ها را می ‌سازند. به طور کلی و بر اساس اولین نوع ساخت این ساز، کاسه ‌ها به دو شکل “کروی” یا “مخروط ناقص” ساخته می‌ شوند.  جنس کاسه کمانچه معمولا از چوب توت، چوب گردو، و چوب افرا است.

کاسه کروی کمانچه به دو روش ساخته می ‌شود:

1. روش یک تکه: این روش قدیمی ترین نوع ساخت کاسه کمانچه است. در این روش کاسه به صورت یکپارچه از تنه بزرگ درخت تراشیده شده و سپس درون آن خالی می ‌شود. با این روش، کاسه ‌ای نسبتاً سنگین که چرخش کمانچه را حین نواختن سخت می‌کند، ساخته می شود.
2. روش دوم ساخت کاسه کروی به صورت چند تکه‌ای (ترکه ‌ای) است .در این روش، ترکه ‌های خمیده چوب را در کنار هم قرار می دهند تا کاسه کمانچه شکل بگیرد. معمولاً کاسه ‌ای که به روش چند تکه ‌ای ساخته می‌شود سبک ‌تر و نواختن آن آسان تر است . بهترین مزیت کمانچه های سبک این است که آسان تر می توان قطعه های سریع را اجرا کرد. کاسه ‌های مخروط ناقص نیز اکثراً پشت‌ باز ساخته می‌شوند. ساخت پشت باز این نوع کاسه باعث می ‌شود که صدای پر قدرتی از ساز خارج شود. هم‌ چنین این کاسه‌ ها سبک‌ تر هستند. سازهای سبک تر به نوازنده امکان چرخاندن سریع کمانچه حین نواختن قطعات را می ‌دهد. کمانچه‌ های پشت‌باز در بخش غربی ایران، در استان‌ های لرستان و چهار محال و بختیاری بسیار متداول هستند. به برخی از کمانچه های مخروطی ناقص “کمانچه لری” نیز گفته می ‌شود.

مطالعه بیشتر: راهنمای خرید کمانچه

پوست کمانچه: روی دهانه کاسه کمانچه پوست کشیده می‌شود. این پوست معمولاً از پوست دل گاو، پوست ماهی،… است. سپس خرک کمانچه نیز از جنس چوب است و مابین سیم ‌ها و پوست قرار می‌گیرد. با فشار سیم ‌ها، خرک در جای خود ثابت می ‌ماند. وظیفه اصلی خرک این است که صدای حاصل از ارتعاش سیم ‌ها را به داخل کاسه تشدید هدایت کند.

دسته کمانچه: دسته کمانچه یک پل ارتباطی بین کاسه و سر پنجه (یعنی محل قرار گرفتن گوشی‌ های کوک ساز است) محسوب می شود. دسته کمانچه نیز از چوب گردو ساخته می شود. قطر دسته کمانچه از بالا به سمت کاسه تا حدودی کاهش می ‌یابد . زاویه اتصال دسته نسبت به کاسه کمانچه از مهم ترین عوامل تأثیر گذار در صدای کمانچه است. دسته کمانچه پرده‌ بندی (دستان ‌بندی) ندارد. به همین دلیل  نوازنده کمانچه باید با تمرین زیاد، مهارت خود را در یافتن صداها افزایش دهد. در برخی موارد دسته و یا سطح بیرونی کاسه را با صدف طبیعی یا استخوان تزیین می ‌کنند.

سر پنجه: سر پنجه محل قرار گرفتن گوشی ‌های کمانچه و اتصال سیم ‌ها به گوشی ‌های چهار گانه است. سر پنجه  از چوب ساخته می شود و بخش انتهایی که به آن صراحی یا تاج می‌گویند صرفاً جنبه زیبایی دارد . صراحی کمانچه در صدا دهی ساز تاثیری ندارد.

سیم گیر: در قسمت پایینی کمانچه، بخشی فلزی به نام سیم‌گیر قرار دارد. سیم‌ های کشیده شده روی ساز از یک سمت به سیم گیر متصل شده اند.

تاندون های کمانچه: پیچ ‌های کوچکی  که روی سیم ‌گیر قرار گرفته ‌اند، تاندون نام دارد. تاندون ها اجازه تغییر بسیار جزیی کوک هر سیم را به نوازنده می ‌دهند.

پایه کمانچه: پایه کمانچه نیز یک میله‌ فلزی و عمودی در قسمت سیم‌ گیر است. بسته به موقعیت فرد حین نوازندگی، این پایه روی پای نوازنده یا روی صندلی یا زمین قرار می‌گیرد. در واقع وجود پایه در این ساز تعادل لازم برای نواختن کمانچه و اجرای تکنیک‌ های مختلف آن از جمله چرخاندن ساز امکان پذیر می کند.

کمانچه یکی از سازهای زهی-آرشه ‌ای است. به اعتقاد پژوهشگران و زبان‌شناسان کهن، اسم کمانچه در اصل از “کمانه” یا همان وسیله‌ ای که این ساز را با آن می‌ نواختند، گرفته شده است که در زبان فرانسوی به کمانه، آرشه می‌گویند. یکی از تغییرات مهمی که در ساختار کمانچه به وجود آمده، اضافه شدن دو سیم به تعداد سیم های آن است. ابتدا ساز ربات که در آثار قرن چهارم دیده می شده، ۲ سیم داشته و طی تغییرات جدید دیگری دارای سه سیم شده است. با وارد شدن ویولن به ایران و شناخت آن به عنوان یک ساز زیبا، سازندگان کمانچه نیز از ویولن الگو برداری کرده و سیم چهارم را به ویولن اضافه کرده اند.  همچنین با ایده گرفتن از ویولن، تاندون ‌ها به کمانچه اضافه شده است.  همچنین با اضافه شدن قوسی که در محل اتصال دسته به کاسه ایجاد شده، استقرار  دسته کمانچه افزایش یافته و باعث استحکام ساز می‌شود.

یکی از ویژگی های دیگر کمانچه که در دهه های اخیر دستخوش تغییر شده، ساختن کمانچه هایی با محدوده صدای یا صوت بم تر است. به طور کلی و در حالت معمولی کمانچه دارای سه اکتاو است که طیف نت های معمولی و زیر است. اما کمانچه آلتو نسبت به کمانچه های معمولی قبلی دو نیم پرده افزایش داشته است. همچنین کمانچه باس نسبت به کمانچه آلتو نیز یک اکتاو صدای بم تری دارد.

در گذشته کمانچه معمولا در کنار سازهایی مانند تنبک یا تار نواخته می شود، اما در سبک موسیقی امروزی شاهد دو نوازی دو کمانچه با محدوده صدایی متفاوت با یک دیگر هستیم.

از شاخص‌ترین و تأثیرگذارترین کمانچه ‌نوازان عصر معاصر از داوود گنجه ‌ای، محمد مقدسی، علی اکبر شکارچی، مهدی آذر سینا، درویش‌ رضا منظمی، هادی منتظری، سعید فرج پوری، اردشیر کامکار، کیهان کلهر می توان نام برد.