بربط یا عود (در عربی به ساز بربط، عود میگویند) از دسته سازهای زهی مضرابی اصیل و قدیمی بوده که بمترین محدوده ی صوتی را در بین سازهای سنتی دارد. برای نوازندگی با ساز عود، آن را به شکل افقی مانند دیگر سازهای سنتی مثل تار و سه تار و تنبور روی ران پا قرار می دهند و به کمک مضراب بر سیمهای ساز زخمه میزنند تا نغمه تولید شود. با توجه به آثار و تصاویری که از ۲۰۰۰ سال پیش بر جای مانده، دیده شده که ساز عود یکی از سازهای بسیار رایج در عهد باستان بوده و پس از اسلام توسعه پیدا میکند و در سراسر جهان مورد استقبال و استفاده قرار میگیرد. ساز عود علاوه بر ایران در کشورهای عربی و ترکی نیز ساخته و استفاده می شود. عودهایی که در کشورهای عربی ساخته میشوند نسبت به عودهای ترکی که دارای کاسهای کوچک و عودهای ایرانیکه در اندازه متوسط تولید می شوند، بزرگترین کاسه را دارند. در ساخت این ساز گلابی شکل از چوب، نایلون یا زه، استخوان برای شیطانک و … استفاده میشود. تشخیص اینکه یک عود جنس و کیفیت خوبی دارد کاری دشوار تلقی می شود. در مقاله راهنمای خرید عود نکاتی را در مورد این ساز خواهیم گفت تا بتوانید با دیدی باز و خیالی راحت یک ساز با کیفیت و مرغوب را تشخیص دهید و آن را خریداری نمایید.
ساختمان ساز عود / بربط و راهنمای خرید عود
قبل از شروعِ ارزیابی و شناخت یک عود باکیفیت و راهنمای خرید عود، باید با اجزای تشکیل دهندهی آن آشنا شویم. زیرا شناخت بخش های مختلف در تشخیص یک ساز مرغوب کمک میکند. اجزای تشکیل دهندهی عود عبارتند از:
کاسهی طنینی (رزونانس) و صفحهی رویی آن
کاسهی رزونانسی عود و بربط گلابی شکل بوده و از دو بخش متقارن (از طول) ساخته میشود. صفحهی رویی عود هم از جنس چوب است و به خاطر صدادهی مطلوبتر برای ساخت آن از چوب کاج استفاده میکنند.
در مراحل راهنمای خرید عود، اصلی ترین پارامتر برای داشتن یک عود با کیفیت جنس چوبی کاسهی طنینی یا جعبه رزونانسی عود می باشد. پس در خرید ساز عود به علاوه بر جنس چوب، به کیفیت آن دقت کنید.
اگر به صفحهی رویی کاسه دقت کنید دو حفره ی دایره شکل و مشبک میبینید که به منظور خروج صدا بر روی صفحه گذاشته شده اند و در قسمت پایین کاسه، خرکی از جنس استخوان نصب شده است. در فاصلهی نزدیک به خرک صفحهی بیضی شکل مشاهده میشود که اغلب از جنس استخوان یا چوب می باشد و به منظور پیشگیری از ساییده شدن صفحه در اثر برخورد مضراب نصب میشود. در هنگام انتخاب ساز عود به یکدست بودن و ظرافت ساخت هر کدام از این قسمتها دقت کنید.
سیم گیر و خرک عود
خرک قطعهایست چوبی به طول ۱۰ سانتی متر که در پایین صفحهی رویی نصب میشود و روی آن شیارهای کم عمقی برای عبور سیمها وجود دارد.
پلهای داخل کاسه
داخل کاسهی طنینی پلهایی به منظور جلوگیری از دفُرمه شدن صفحه نصب میکنند. اگر پلها به درستی و در محل مناسب نصب نشده باشند پس از مدتی صفحهی ساز دچار تغییر شکل میشود.
دستهی ساز
عود دارای یک دستهی کوتاه چوبی (حدود یک سوم طول کاسه) با قطر ۱۰ سانتیمتر می باشد. دسته از یک طرف به سرپنجهی و جعبه گوشی های کوک ساز و از طرف دیگر به کاسهی رزونانسی متصل است. در قدیم بر روی دسته عود دستان بندی میکردند، ولی عودهای امروزی فاقد دستان بندی هستند. گاهاً بر روی دسته تزئیناتی شبیه به خط دستان به کار میرود.
سرپنجه عود
سرپنجه یک جعبه ی تو خالی است که در ابتدای طول دسته قرار میگیرد. سر پنجه کمی به سمت عقب ساخته میشود و محل قرار گیری گوشیهای کوک عود است که هر طرف آن پنج گوشی (در مجموع ده گوشی) برای کوک کردن ۱۰ سیم ساز نصب میشود.
گوشیهای کوک عود
همانگونه که گفته شد این ساز دارای یازده گوشی به تعداد سیمهای ساز است. گوشیها شبیه میخهای سر پهن و از جنس چوب هستند. قسمت پهن گوشی بیرون سرپنجه است و نوازنده با چرخاندن آنها میتواند سیم مورد نظرش را کوک کند. قسمت باریک تر گوشی داخل سرپنجه است که سیم به دور آن میپیچد. گوشیها باید به راحتی به چپ و راست بچرخند، ولی در عین حال باید محکم باشند که پس از کوک کردن ساز، شل نشوند و ساز را از کوک خارج نکنند.
شیطانک
شیطانک یک قطعه باریک و کم ارتفاع به اندازهی عرض دسته است که بین دسته و سرپنجه قرار میگیرد. شیطانک دارای شیارهای کم عمقی است که سیمها از درون آنها عبور میکنند. شیطانک باید توانایی تحمل فشار وارده از طرف سیمها را داشته باشد.
سیمهای ساز
این ساز دارای ۱۰ سیم است که سیمها دو به دو همصدا با هم کوک میشوند. ولی در برخی از عودها یک سیم تکی برای بمترین صدا (واخوان) بسته میشود. سیمها یا وترهای عود از جنس زه یا همان رودهی تابیدهی گوسفند، سیمهای نایلونی یا ابریشم تابیده با روکش فلزی در ضخامتهای مختلف ساخته میشوند که معمولا سیم شمارهی ۵۰۴ مورد تائید نوازندگان قرار میگیرد. اغلب سیمهای هشتم تا دهم ساز روکش فلزی دارند.
مضراب ساز
مضراب ساز عود از پلاستیک نرم و یا پرِ پرندگان بزرگ ساخته میشود. امروزه گاهی مضرابهای پلاستیکی بیشتر مورد استفاده قرار میگیرد. انتخاب مضراب ساز هم به اندازه انتخاب خود ساز حائز اهمیت است. مهمترین نکته در انتخاب مضراب خوش دست بودن آن است.
مشخصات یک عود خوب و با کیفیت و راهنمای خرید عود
برای خرید ساز عود بهتر است با کارشناس و نوازندهی آن ساز مشورت کنید تا با خیالی راحت یک عود مناسب تهیه کنید. اما به طور کلی مشخصات یک عود با کیفیت عبارت است از:
- در ابتدای کار برخی از اساتید سازهای مشقی را پیشنهاد میدهند که قیمتی مناسب دارند. ولی از نظر برخی اساتید عود، عودهای مشقی سازهای مناسبی برای یک نوازنده مبتدی نیست، زیرا در اکثر موارد کوک و تنظیم نیستند و صدای ناخوش آن موجب دلزدگی هنرجو و به دنبال آن تمرین کم و عدم موفقیت میشود. پس اگر توان مالی شما اجازه میدهد بهتر است که از همان ابتدا به سراغ سازهای سرشناس و تائید شده بروید.
- در ایران برای ساخت عود ایرانی دو نوع قالب معروف استفاده میشود که مورد تائید بسیاری از کارشناسان است:
۱. قالب قنبری: این قالب کمی کوچکتر از قالب عود عربی است و تفاوتهای بسیار جزئی با دیگر عودها دارد.
۲. قالب عود نریمان: این قالب همان قالب عود عربی را دارد، ولی کمی کوچکتر و ایرانی شده است. - هنگامی که عود را کارشناسی می کنید، اولین پارامتر در تشخیص یک عود مرغوب و با کیفیت نوع چوبی است که ساز با آن ساخته شده است. چوب مورد استفاده در ساخت ساز باید قبل از اینکه برش داده شود به صورت به شکل طبیعی خشک شده باشد؛ در غیر اینصورت پس از ساخت ساز و در اثر گذر زمان و خشک شدن تدریجی ساز، ساز تغییر شکل پیدا میکند. در هنگام خرید دقت کنید که چوب ساز کاملا یک دست و بدون هیچ برآمدگی یا فرو رفتگی باشد. همچنین ترک یا تاب نداشته باشد.
- دومین عمل مهم در انتخاب یک ساز صدای آن است که این ویژگی را کسانی که دستی در نوازندگی دارند میتوانند تشخیص دهند. ساز باید دارای صدای شفاف و بدون گز باشد. تشخیص صدای مناسب و با کیفیت را برعهده کارشناسان با تجربه بگذارید.
- قسمتهای مشبک روی صفحه ساز باید با دقت و ظریف برش خورده باشند.
- گوشیهای عود باید به درستی در جعبه ی سرپنجه گذاشته شوند و شل نباشند.
- ساز باید به راحتی کوک شود (گوشیها راحت به چپ و راست بچرخند) و پس از هر بار مضراب زدن کوک آن تغییر پیدا نکند. در هنگام خرید ساز باید ساز را کوک کرد و به آن مضراب زد و ببینید که آیا کوک ساز باقی میماند یا نه.
- یک ساز خوب و با کیفیت پس از گذر زمان و مضراب خوردن کیفیت صدای آن بهتری پیدا می کند.
- یک عود خوب پس از چند سال مضراب خوردن نباید هیچ گونه تغییر شکلی پیدا کند. پس بهتر است در هنگام خرید به سراغ سازهای سازندههایی بروید که سازهای آنها شناس و تائید شده باشند و امتحان خود را پس داده باشند.
قسمتهای مختلف ساز مثل برشهای گوشیها، شیطانک، سیم گیر و … باید تمیز برش خورده و دقیق نصب شده باشند.
نام برخی از عود سازان مشهور
برادران محمدی
محمد اژدری
عرفاتی
مانی جفرودی
عابدینی
ملکشاهی
نریمان آبنوسی