در دنیای موسیقی کلاسیک و پاپ ایران انواع سازها وجود دارد که ممکن است به دلیل ظاهر مشابهی که دارند، تشخیص آن ها از یک دیگر سخت باشد. برای مثال تار، سه تار، ویولن، ویولا، سنتور و ساز قانون در نگاه اول و ظاهراً شباهت هایی با یک دیگر دارند. با یک نگاه دقیق تر می توانید متوجه تفاوت آن ها شوید و بدانید که هر کدام سازهای مستقل از یک دیگر هستند. در این مقاله با تفاوت ها و مشخصات ساز سنتور و ساز قانون آشنا می شویم.
تفاوت سنتور و قانون
سنتور و ساز قانون هر دو جزء سازهای زهی- زخمه ای محسوب می شوند. ارتعاش و تولید نُت در این دو ساز از طریق ضربه زدن با مضراب روی سیم ها انجام می شود. اجزای سنتور و قانون از جنس چوب و فلز است. به عنوان مثال هم قانون و هم سنتور دارای خرک هستند؛ اما ساختمان خرک سنتور با خرک قانون کاملاً متفاوت است. در ادامه همه اجزای تشکیل دهنده سنتور و قانون را معرفی می‌کنیم تا با تفاوت های آن ها آشنا شویم.
اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور و قانون و تفاوت های آنها
جعبه‌ی صوتی
جعبه صوتی ساز سنتور دارای دو صفحه ذوزنقه ای شکل و متساوی الاضلاع است. این صفحه ها به کمک چهار کلاف جانبی به هم متصل می‌شوند. جعبه صوتی قانون دارای دو صفحه ذوزنقه ای شکل و قائم الزاویه است. صفحه های ساز قانون با کلاف های چهارگانه جانبی به هم وصل شده اند.
صفحه رویی
بر روی صفحه بالایی سنتور دو گل مشبک برای خروج صدا و دو ردیف نه تایی خرک به همراه ساچمه سنتور، وجود دارد. از هر خرک سنتور چهار سیم رد می شود. در صفحه رویی ساز قانون هم شبکه هایی چوبی برای خروج صدا و ارتعاش هوا تعبیه شده است. در قسمت چپ صفحه رویی ساز قانون تعداد ۲۷ پرده گردان و ۸۱ گوشی سیم قرار گرفته و در سمت راست صفحه رویی یک خرک نصب شده است که زیر خرک چهار تکه پوست مستطیلی شکل قرار گرفته میگیرد.
پل‌های درون جعبه صوتی
هم در سنتور و هم در قانون پل هایی به شکل استوانه به قطر یک مداد معمولی بین صفحه رو و زیر تعبیه می شود. وظیفه این پل ها کنترل فشار وارد بر صفحه رویی است تا صفحه نشست نکند و تغییر شکل نداشته باشد.
خرک
خرک سنتور قطعه ای چوبی استوانه ای شکل به ارتفاع ۲ سانتی متر و قطر پانزده میلی متر است. یک طرف خرک پهن و مسطح است که روی صفحه قرار میگیرد. طرف دیگر خرک دارای شیاری باریک و کم عمق است. روی این خرک یک مفتول فلزی قرار میگیرد و سیم های ساز از روی مفتول عبور می‌کنند. این نوع ساخت باعث می شود که چوب خرک فرو نروند و هنگام نواختن صدای شفاف تری ایجاد شود. سنتور مجموعا ۱۸ خرک، ۹ خرک در سمت راست و ۹ خرک در سمت چپ دارد. از هر خرک یک گروه چهار تایی سیم عبور می‌کند
خرک قانون یک تیغه باریک چوبی به طول ۳۵۰ میلی متر (کوچک تر از عرض قانون) و ارتفاع ۲۰ میلی متری دارد. خرک قانون یک سره است و به کمک چهار پایه چوبی کوچک روی سطح پوست ها نصب می شود. همه سیم های ساز قانون از روی خرک عبور می کنند. در قانون روی خرک یک استخوان باریک قرار گرفته که سیم ها از روی آن عبور می کنند. این ساختمان باعث می شود که از فرو رفتن سیم در چوب خرک جلوگیری شود.
گوشی های ساز
سنتور و قانون دارای گوشی های کوک هستند که یک سر سیم های هر دو ساز به دور آن ها پیچیده شده و با فرو کردن آچار کوک در این گوشی ها و چرخاندن آنها، سیم های ساز کوک می شوند.
گوشی های سنتور در کلاف سمت راست قرار می گیرد و۷۲ میله فولادی یا فلزی ضد زنگ به صورت ردیف های ۴ تایی (۱۸ ردیف ۴ تایی) کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. گوشی یک سوراخ دارد که یک سر سیم داخل آن فرو می رود. سپس اضافه سیم دور گوشی پیچیده می شود.
گوشی های کوک در ساز قانون از جنس چوب بوده و به شکل میخ می باشند. یک سر گوشی به شکل هرم و سر دیگرش که باریک است، به صورت عمودی در سطح افقی چوب روی ساز در سمت چپ قرار می گیرد.
کلید کوک
کلید کوک سنتور وسیله ای از جنس فلز است. قسمتی از کلید کوک که در دست قرار می گیرد گاهی از چوب یا پلاستیک هم ساخته می شود. کلید کوک سنتورT شکل است و در انتهای آن سوراخ کم عمقی وجود دارد. این سوراخ برای قرار گرفتن در گوشی های ساز و کوک کردن ساز ساخته شده است. آچار کوک سنتور برای کوک کردن در دست راست نوازنده قرار می گیرد و به چپ و راست چرخانده می شود.
ساز قانون نیز شامل یک آچار کوک ۱۰۰ میلی متری است که یک آن، حفره ای به اندازه سر پهن گوشی ساز قانون دارد. کلید کوک قانون برای کوک کردن در دست چپ نوازنده قرار می گیرد و به چپ و راست می چرخد.
شیطانک
سیم های سنتور از روی شیطانک ها عبور می کند و تقریبا در تمامی سازهای زهی جهان، اشیطانک وظیفه ی نگه داری سیم در جای مشخص و درست را دارد. اما شیطانک چیست؟ شیطانک در سنتور دو قطعه چوب باریک به همراه ساچمه (مفتول فلزی)، به اندازه قاعده شکل ذوزنقه ای سنتور است و در هر دو طرف صفحه رویی سنتور نصب می شود. روی آن شیار‌هایی به فاصله یک میلی متر از یک دیگر وجود دارد و در طول شیطانک مفتول فلزی یا همان ساچمه ها با همان طول شیطانک نصب می شود. مفتول فلزی یا ساچمه ای در ردیف های چهار تایی نصب می شود. این کار باعث می شود که سیم ها پس از عبور از شیار از روی آن ها بگذرد و در چوب ساز فرو نرود. همچنین هنگام نواختن صدای ساز رسا و شفاف شود.
در ساز قانون هم قطعه چوبی باریکی به نام شیطانک دیده می شود. در ساز قانون، شیطانک بین پرده گردان ها و گوشی ها در سمت چپ ساز قرار می گیرد.
سیم گیر
در سمت چپ بدنه ی ساز سنتور تعداد ۷۲ سیم گیر وجود دارد که با تعداد سیم های ساز برابری می کند و گره یک سر سیم ها به سیم گیر و یک طرف به گوشی ها می پیچد. اما سیم و گره های سیم قانون در کلاف سمت راست قرار می گیرد که توخالی می باشد. جعبه ی سیم گیر درِ متحرک دارد که گره ها داخل این قسمت تو خالی قرار می گیرند. سپس از سوراخ های تعبیه شده سیم ها بیرون کشیده می شود و از روی خرک عبور می کنند.
مطالعه بیشتر: مراحل ساخت سنتور
تعداد و جنس سیم‌های سنتور و قانون
سنتور ۷۲ سیم دارد که ۳۶ سیم آن به رنگ زرد/قرمز و از جنس ترکیب مس و کروم هستند و در دسته های چهار تایی روی ۹ خرک سمت راست قرار دارند. ۳۶ سیم دیگر به رنگ سفید و فلز از ترکیب فولاد و کوبالت هستند و در گروه های چهار تایی و روی ۹ خرک سمت چپ نصب می شوند. سیم های ساز سنتور عموما دارای قطر حدود یک چهاردهم میلی متر می باشند.
ساز قانون ۸۲ سیم از جنس زه، نایلون یا ابریشم روکش دار دارد. در قسمت بم قانون سیم ها یا وتر‌ها از جنس فلز روکش دار هستند. اکثر این سیم ها در دسته های سه تایی و در برخی سازها تکی یا دو تایی (در قسمت بم) با یک دیگر و به صورت هم صدا کوک می شوند.
وسعت صدای سازها
وسعت صدای معمولی یک سنتور (سل کوک، لا کوک و یا هر کوک دیگر تفاوتی ندارد) یک نت بیشتر از سه اکتاو می باشد. اگر هنگام نواختن هم از پوزیسیون چهارم استفاده کنید وسعت صوتی بیشتری ایجاد می کند. وسعت صدای قانون های امروزی که در ایران موجود است، حدود سه اکتاو و نیم است. قانون توانایی تولید صدا‌های بم تری نسبت به سنتور دارد.
کوک سیم ها
ساز سنتور ۲۷ صدا دارد. با توجه به نیاز نوازنده به کمک کلید کوک، در دستگاه های متفاوت، این ۲۷ صداها قابل کوک می باشد. کوک سیم های قانون به کمک پرده گردان برای تمام فواصل موسیقی ایرانی قابل تغییر دادن و کوک کردن است.
کلید نت نویسی
سیستم نت نویسی برای ساز سنتور، به طور معمول با کلید سل خط دوم حامل شروع می شود؛ اما نت نویسی در ساز قانون، مانند پیانو با دو خط حامل کلید سل و کلید فا انجام می شود. در واقع به گونه ای نت ها نوشته می شود که صدا‌های بم با کلید فا «خط چهارم و بقیه صداها با کلید» سل خط دوم نوشته می شوند.
مضراب
سنتور دارای دو مضراب چوبی و معمولا از جنس چوب گردو، چوب شمشاد به طول ۲۲ سانتی متر است. حلقه مضراب بین انگشتان شست، سبابه و میانی نوازنده قرار می گیرد. سر مضراب با نمد پوشیده می شود تا صدای ساز گرم تر و لطیف تر شود.
مضراب ساز قانون حلقه ای شکل، پهن و فلزی از جنس نقره، ورشو یا برنج است. مضراب در بند دوم انگشت سبابه قرار می گیرد. داخل این حلقه به سمت کف دست یک تیغه به طول ۴ و عرض ۱ برای زخمه یا ضربه زدن به سیم وجود دارد. مضراب سنتور مانند ناخن انگشت عمل می کند.
مطالعه بیشتر: تفاوت ساز سنتور
نتیجه گیری
قانون و سنتور دارای اجزایی با نام های مشابه اما ویژگی های متفاوت هستند. ساز قانون در سراسر سمت چپ خود ابزار‌هایی کوچک و فلزی به نام پرده گردان دارد. پرده گردان وظیفه تغییر صدا و کوک سیم ها را بر عهده دارد؛ اما سنتور پرده گردان ندارد. پوست هایی از جنس پوست شتر، پوست گوساله و پوست ماهی روی صفحه رویی ساز قانون قرار دارد که تفاوت عمده سنتور و قانون محسوب می شود. از جمله شباهت های قانون و سنتور این است که می توان با آن ها قطعات و گوشه های دستگاه های موسیقی ایرانی و کلاسیک به آسانی اجرا کرد. هم سنتور و هم قانون هم به صورت تک نوازی و هم گروه نوازی کاربرد دارند. در صورتی که قصد خرید ساز قانون یا خرید ساز سنتور دارید می توانید با مراجعه به صفحه مشاوره خرید ساز یا تماس با کارشناسان ما؛ راهنمایی های بیشتری دریافت کنید.