تفاوت راست کوک و چپ کوک در چیست؟

تعداد واژه‌ های مصطلح که در موسیقی ایرانی به کار برده می شود، کم نیست. بعضی از اصطلاحات موسیقی ایران مربوط به موسیقی ملی ایران است. اما اغلب آن ها در فرهنگ موسیقی غربی معادل ‌هایی مشابه یا دست‌‌کم مفهومی مشابه با یک دیگر پیدا کرد.  این وجه اشتراک به دلیل این است که آن چه در موسیقی اتفاق می افتد و اجرا می شود در نهایت تمام آنچه  بر گرفته از یک زبان فراگیر و مشترک است. زبان مشترک موسیقی ها زبانی است که از طریق اصوات با روح انسان ‌ها ارتباط برقرار می‌کند . این زبان محدودیت جغرافیایی و ملیتی ندارد. دو اصطلاح “راست کوک” و “چپ کوک” نیز  که از واژه های پر تکرار موسیقی ایرانی هستند، از این قاعده مستثنی نیستند. چپ کوک و راست کوک، به مفهوم بمی یا زیر بودن صدای ساز یا خواننده گقته می شود. اما چرا  “راست کوک” و “چپ  کوک” نام دارند و تفاوت راست کوک و چپ کوک در چیست؟ در ادامه این مقاله به این موضوع می پردازیم.

در عهد قجر رویدادهای مهمی در زمینه گرد آوری و تنظیم ملودی ها و نغمه های بومی ایرانی انجام شد. تقسیم ‌بندی موسیقی ایرانی بدین گونه است که حالت مقامی به حالت دستگاهی درآمد و تبدیل شد. همچنین ردیف‌ ها با تلاش و همت بزرگانی مثل علینقی وزیری مکتوب شدند. به همین دلیل برخی عقیده دارند که دو عبارت راست کوک و چپ کوک نیز احتمالاً از زمان قاجار ایجاد شده و توسعه یافته است. ریشه این اصطلاحات به شیوه نواختن سازها در دوره های گذشته بر می‌گردد.

 در گذشته‌ ساز‌های دستان ‌دار  که به آن ها سازهای پرده ‌بندی شده می گویند،  هنگام نواختن ساز به گونه ‌ای در دست می ‌گرفتند که دسته ساز رو به بالا قرار داشته تا در این حالت سیم‌ های بالایی ساز که صدای بم ‌تری تولید می‌کنند در سمت راست و سیم‌ های پایینی که صداهای زیر‌تر را تولید می ‌کنند در سمت چپ دسته قرار می‌ گرفتند. برای مثال سه تار از این دسته سازها است. به همین دلیل، زمانی که با سیم ‌های بم ساز می ‌نواختند به آن “راست کوک” و زمانی که با سیم ‌های زیر می‌ نواختند به آن “چپ کوک” می‌ گفتند.

در مورد مایه (تنالیته) نیز از دو اصطلاح راست کوک و چپ کوک استفاده می‌شود. مایه ‌های مختلف را نیز بر اساس نت مبدأ به دو دسته چپ و راست تقسیم می‌ کنند. تنالیته هایی را که نت آغازگر آن ها روی سیم‌ های بم سازی مانند سه ‌تار قرار می ‌گیرد راست کوک یا “مایه‌ راست” می گویند. همچنین به تنالیه هایی که نت اول آن ها روی سیم ‌های زیر آغاز می ‌شوند چپ کوک و یا “مایه‌ چپ” گفته می شود. به همین دلیل، می ‌توان گفت اگر قطعه ‌ای از موسیقی در یک مایه راست کوک نواخته شود یعنی نت مبدأ آن در محدوده راست کوک قرار بگیرد، یک خواننده راست کوک به راحتی می تواند با آن هم خوانی داشته باشد. همچنین اگر قطعه ای از موسیقی در مایه چپ کوک نواخته شود، یعنی نت مبدأ آن مایه در محدوده راست کوک قرار بگیرد)، خواننده ‌ای با صدای چپ کوک، می‌تواند به آسانی با ساز همراهی کند. در واقع زمانی از تنالیته/مایه چپ کوک یا راست کوک استفاده می شود که یک خواننده بر اساس ساختار صدای خود، تشخیص دهد که آیا قطعه ی موسیقی مورد مناسب صدای وی می باشد؟ درواقع شناخت مایه چپ و راست، تنها تعیین کننده ی این است که خواننده از پس اجرای تمام نت های آن محدوده بر می آید یا خیر؟

برای مثال دستگاه شور که بر پایه نت سل، لا و یا نت سی نوشته می شود و معمولاً روی سیم ‌های ضخیم تر سه تار (سیم‌ های بالاتر که محدوده بم‌ تری از نت هاست) آغاز می‌کنند. بنابراین به آن شور راست کوک می‌گویند. اما دستگاه شور در نت های دو، ر یا نت می را بر روی سیم‌ های پایینی (یعنی چپ کوک) می نوازند . پس به آن ها شور چپ کوک می‌گویند. شور فا را نیز معمولاً راست کوک می‌نوازند.

در این مقاله با تفاوت راست کوک و چپ کوک آشنا شدید. شناخت دستگاه های موسیقی ایرانی به تمامی نوازندگان سازها کمک می کند تا دید بازتری نسبت به دنیای موسیقی داشته باشند. هرگز از ترکیب و استفاده ی این دستگاه ها و ردیف ها در موسیقی خود هراس نداشته باشید و در صورتی که نیاز به مشاور خرید ساز اعم از تنبک، سنتور، تار، سه تار، گیتار، پیانو و … را داشتید با مشاورین مجموعه تماس بگیرید.