شناخت انواع سازهای کلاویه‌ای قبل و بعد از ظهور پیانو

قطعا هنگامی که کمله ی کلاویه و یا سازهای کلاویه ای به گوشمان می خورد، پیانو تنها سازیست که در ذهنمان نقش می بندد. البته که پیانو را مادر تمامی سازهای دنیا مینامند و می توان گفت از نظر گستره ی ملودی یکی از کامل ترین ساز ها می باشد، اما پیانو را با الگوبرداری از دیگر سازهای کلاویه ای قبل خود ساخته اند. مقاله پیش رو شناخت انواع سازهای کلاویه‌ای را برای شما باز میکند. شناخت از این سازها نه تنها به شناخت بیشتر پیانو کمک می کند، بلکه علت ساخت این ساز کامل را روشن می سازد.

در ابتدای شناخت انواع سازهای کلاویه‌ای ساز ارگ را معرفی میکنیم. اُرگ که برگرفته شده از کلمه ارگانون به معنی “ابزار، عضو یا وسیله” از سازهای بادی-کلاویه ای محسوب می شود که نوازندگی از طریق چندین ردیف کلاویه انجام می شود. ساز اُرگ از قدیمی‌ترین سازها در خطه ی اروپا می باشد و در اجرای قطعات مذهبی و کلیسایی کاربرد دارد. این ساز در قرن سوم میلادی توسط یک مهندس یونانی به اسم کتسیبیوس از اسکندریه ساخته و تولید شد. ارگ بیشترین گستره ی صدایی را در میان تمام سازها دارد و بیشتر از هشت اکتاو پیانو محدوده ی صوتی دارد. ابعدا این ساز بسیار بزرگ و صدای آن حجیم و پر طنین است و در مراسم مذهبی کلیساها اجرا می‌شود. آهنگسازان بزرگی برای این ساز آهنگسازی کرده‌اند که مشهورترین آن‌ها باخ می‌باشد.

ارگ امروزی دو نوع دارد: ارگ بادی که به آن Pipe Organ  و ارگ برقی که به آن Hammond Organ می گویند. ارگ بادی از چندین ردیف لوله با ابعاد متفاوت تشکیل شده‌ که صدا از نوسان هوا و جریان باد در این لوله‌ها تولید می‌شود. در ارگ برقی مدارهای الکترونیکی (Pick Up) این عملکرد را انجام می دهند و بلندگویی صدا را پخش میکند. برخلاف هارپسیکورد و پیانو که با نگه داشتن کلید یا پدال صدا به مرور از بین می رود، نت‌های ارگ بادی تا زمانی که یک کلاویه یا یک پدال را فشار می‌دهیم ادامه می‌یابد و هوا نیز از درون لوله مربوط به آن کلاویه عبور می‌کند. ارگ معمولاً پنج ردیف شستی یا کلید و جایگاهی برای پدال‌های متعدد دارد.

 در اُرگ های کلیسایی و یا الکتریکی، برخلاف پیانو شدت فشردن شستی‌ها تغییری در شدت ملودی نواخته شده ایجاد نمی‌کند؛ اما نوازنده ارگ به وسیله اهرم‌های قطع و وصل که خود آن‌ها را تنظیم می‌کند و همچنین ابزاری که آن را کلیدهای قطع صدا می‌نامند، با قطع و وصل جریان هوا درجه صدا را تغییر می‌دهد. در این مقاله صرفا به اختصار در مورد اُرگ/اُرگان توضیحاتی داده شده است؛ اما در مقاله های آتی، این ساز را به طور کاملی شرح خواهیم داد.

 پس از اُرگ، قدیمی ترین ساز کلاویه ای کلاویکورد نام دارد که در اواسط قرن ۱۴ میلادی اختراع شد. کلاویکورد از قرن ۱۴ تا قرن ۱۸ میلادی از اهمیت زیادی در اجرای قطعات موسیقی برخوردار بود و به عنوان سازی برای تمرین و برای کمک به نواختن قطعات اُرگ نیز استفاده می‌شد، اما حجم صدای این ساز برای اجراهای بزرگ کم بود که در اواسط قرن بیستم با اختراع کلاوینت Clavinet این مشکل برطرف شد. تولید صدا در کلاویکورد مانند گیتار آکوستیک می باشد. سیم ها از طریق پل به یک پایه توسط پیچ هایی متصل شده اند. ضربه زدن به سیم‌ها با تیغهٔ‌ها و یا مضراب های کوچکی که تنژنت نامیده می‌شوند صدا تولید می‌شود. لرزش سیم ها، از طریق پل به صفحه ی صوتی (soundboard) منتقل می‌شود. کلاویکورد سازی بود که سبب شد تا هارپسیکورد اختراع شود و یک تغییر و تحولی بزرگ در صنعت موسیقی کلاسیک ایجاد کرد. بسیاری از نوازندگان و آهنگسازان دوره ی رنسانس ملودی های خود را با استفاده از این ساز می ساختند و سپس آن را تبدیل به یک ارکستر سمفونی می کردند.

پس از کلاویکورد، هارپسیکورد که از نظر شکل ظاهری کاملا شبیه به پیانو می باشد از سازهای کلاویه ای قبل از پیانو محسوب می شود. شیوهٔ ایجاد صدا در هارپسیکورد متفاوت از کلاویکورد می باشد. در هارپسیکورد، با فشردن کلاویه‌ها مضراب هایی کوچک که به یک شَفت متصل هستند سیم‌ها را به ارتعاش در می آورد. این ساز نزد موسیقی‌دانان دورهٔ رنسانس و باروک محبوب بوده و از مهم‌ترین سازهای کلاویه‌ایِ موسیقی اروپایی از قرن ۱۶ تا اوایل قرن نوزهم میلادی بوده‌است. درقرن ۱۸ میلادی با ظهور پیانو، به‌مرور محبوبیت هارپسیکورد کاسته شد و مانند کلاویکورد به تاریخ پیوست؛ اما در قرن بیستم میلادی برای اجرای آثار قدیمی و برخی آثار مدرن استفاده از هارپسیکورد دوباره رونق یافت. این ساز در دورهٔ باروک گاها به‌عنوان ساز همراهی‌کننده و حتی ساز تک نوازی به‌کار می‌رفت. هارپسیکورد شکل‌ها و اندازه‌های مختلفی دارد که از نظر اندازه کوچک‌تر از آن هستند: ویرجینالز (virginals) و میوسلر (muselar) و اسپینِت (spinet). مکانیک و عملکرد هر سه ساز مانند هارپسیکورد بوده اما در ابعاد و اندازه کوچک تر از هارپسیکورد می باشند.

پس از ظهور پیانو در ایتالیا، این ساز در اوایل قرن ۱۹ در آلمان اختراع شد و عموما در موسیقی محلی ایتالیا و فرانسه، آمریکای شمالی و جنوبی و روسیه نواخته می شود. آکاردئون شهرت جهانی اش را مدیون سادگی و لطافت ملودی های ایجاد شده با نواخته شدنش می باشد. این ساز برای نواخته شدن باید بین دو دست قرار گیرد. در این ساز، مجاری هوایی قرار دارد که با باز و بسته شدن توسط نوازنده صدا ایجاد می‌شود. در یک سمت کلاویه های کوچکی قرار دارد که وظیفه کنترل ورود هوا به مجاری را دارند و در سمت دیگر جعبه کلیدهای طنین که طنین صدا را تغییر می دهند.

هنگامی که نوازنده دو سر  بدنه چیندار آکاردئون را با دو دست از هم دور کند هوا وارد و با فشار از آن خارج می‌شود. صدایی که آکوردئون تولید می کند به وسیله باریکه‌های فلزی به نام زبانه ایجاد می‌شود. جریان یافتن هوا، زبانه‌ها را به لرزش درمی‌آورد و به عقب و جلو می‌راند. هر یک از این زبانه‌ها فرکانس صوتی مخصوص به خود را خارج می‌کند. زبانه‌ها به کلاویه ها متصل است که بر بدنه آکوردئون قرار گرفته‌اند. نوازنده در هنگام بازکردن و بستن آکاردئون، با انگشتان خود کلاویه ها را فشار می‌دهد و نواهای گوناگونی می‌نوازد.  آکاردئون مدل های متفاوت و مختلفی دارد و در سایزهای مختلف در طی سالیان، در اختیار نوازندگان قرار گرفته است. کنسرتینا یک نوع آکاردئون ساده است که نزد دریانوردان بسیار محبوبیت داشت.

تقریبا چندین سال پس از ظهور آکاردئون، سِلِستا (Célesta) در سال۱۸۸۶ به وسیله سازنده فرانسوی آلات موسیقی “آگوست ماستول” ابداع و ثبت گردید. سلستا سازی کلاویه ایست که مجموعه‌ای از صفحات فلزی با اصابت چکش مضراب صدایی زنگدار ایجاد می‌کند و معمولا چهار اکتاو است.  ساختمان این ساز شامل ردیف هایی میله‌ی نازک فلزی به همراه صفحه کلید و مکانیزم ساده شده ی اکشن پیانو است که پس از فشردن کلاویه ها، به وسیله تعدادی چکش نمددار و برخورد آن‌ها به میله‌ها تولید صدا می‌نماید. کوک و هارمونیِ صدای هر میله توسط یک جعبه چوبی کوچک تقویت می‌شوند. یک پدال نیز مانند پدال Sustain در پیانوها، وظیفه ی بلند کردن صفحه نمدی از روی میله‌ها را، برای اجرای نت‌های پیوسته بر عهده‌دارد. یکی از قطعات معروف نواخته شده با استفاده از این ساز قطعه Tchaikovsky – Dance of the Sugar Plum Fairy می باشد.

در ادامه شناخت انواع سازهای کلاویه‌ای به معرفی سینتی سایزر می پردازیم. جدید ترین و مدرن ترین ساز کلاویه ای؟ جالب است که بدانید اولین سینت‌سایزر در سال ۱۸۷۶ توسط الیشا گری به دلیل توسعه بخشیدن به مدل‌های اولیه تلفن اختراع شد رابرت موگ با اختراع مدلی جدید انقلابی در صنعت سینت‌سایزرها انجام داد که در سال ۱۹۶۸ توسط Vandi Carlos در آلبوم «Switched-On Bach» استفاده شد. قطعات این آلبوم انواع صدای سینت‌سایزرها را به نوازندگان و شنوندگانِ بسیاری معرفی کرد. در سال ۱۹۷۰ با پیشرفت تکنولوژی، به سینث‌سایزرها این قابلیت را داد تا قابل حمل و آسان برای اجرا در کنسرت ها شوند.

سینت‌سایزرها عموما توسط  کلاویه‌های پیانویی نواخته می‌شوند. اما بسیاری از آن ها کلاویه هایی شبیه به اُرگ دارند که به آن‌ها کیبورد گفته می‌شود. سینت‌سایزر قادر به تولید انواع مختلف صدا و ترکیب سیگنال‌های با فرکانس متفاوت است.

سینت‌سایزر به جای تولید صدای طبیعی، از ترکیب سیگنال‌های الکتریکی تولید صدا می کند و از طریق بلندگو یا هدفون نت ها قابل شنیدن می باشد. این صداها شامل صداهای انواع آلات موسیقی، اصوات انسانی یا حیوانی و خاص و صداهای طبیعی و حتی اصواتی که پیش از این وجود نداشته اند را به صورت یک نوا با فرکانس‌های مختلف الکتریکی تولید و ترکیب نماید.

در اوایل دهه ۱۹۸۰ میلادی، شرکت هایی مثل یاماها، رولند، کورگ، کورزویل، کاوایی و کاسیو شروع به تولید و فروش سینت‌سایزر نسبتاً کوچک و مقرون به صرفه‌ای کردند و در ابعاد و اندازه های مختلف با استفاده از سیستم های صوتی متفاوت به رقابت با یکدیگر در فروش این ساز نوین کردند. در اوایل دهه۱۹۹۰ میلادی تحولی عظیم در این صنعت رخ داد که تا به امروز نیز شاهد آن هستیم؛ سینت سایزرهای پیچیده دیگر نیازی به متخصصین سخت‌افزار و یا نوازنده های کارکشته ندارند و در قالب نرم‌افزارها در کامپیوترهای شخصی، اغلب به صورت شبیه‌سازی سازهای متفاوت ظاهر شده اند که با استفاده از یک ساز فیزیکی کوچک تر به اسم MIDI Controller می توان به نوازندگی با آنها نواخت.

با شروع قرن ۲۱، سینت‌سایزرها در بسیاری از سبک های موسیقی نظیر: پاپ، راک، متال، رپ، دنس و حتی موسیقی کلاسیک مدرن مورد استفاده قرار می گیرد.

سخن آخر

در این مقاله به شناخت انواع سازهای کلاویه‌ای پرداختیم. سازهای کلاویه ای در دنیای موسیقی نقش کلیدی دارند. از ابتدا تاکنون تمامی پیشرفت هایی که در دنیای موسیقی صورت گرفته، با ابداع انواع سازهای کلاویه ای به تحقق پیوسته است. برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد ساز پیانو، ساز اُرگ و دیگر سازهای کلاویه ای با کارشناسان مجموعه ی سازباز در ارتباط باشید.